Onderzoek Leugenlab: details verraden de leugenaar

Vergeet lichaamstaal en hoe overtuigend de boodschap is, luister alleen naar hoe gedetailleerd en rijk het verhaal is dat mensen vertellen. Dat is de kern van de nieuwe aanpak voor leugendetectie, stellen onderzoekers van het Leugenlab van de Universiteit van Amsterdam in samenwerking met Maastricht University en Tilburg University.

Sinds 9/11 wordt beveiligingspersoneel getraind op het herkennen van maar liefst 92 signalen voor het opsporen van leugens. ‘Dat is onzinnig’, stelt Bruno Verschuere, universitair hoofddocent Forensische Psychologie aan de UvA, ‘want dat is een onmogelijke taak. Mensen kunnen al die signalen niet in korte tijd beoordelen, laat staan meerdere signaleren integreren in een nauwkeurig waarheidsgetrouw oordeel.’ Leugenonderzoekers raden daarom al langer aan om niet af te gaan op iemands lichaamstaal, maar op wat iemand daadwerkelijk zegt. Bestaande verbale leugentests proberen heel veel signalen – denk aan consistentie, directheid en plausibiliteit – te combineren, maar die signalen wijzen niet steeds dezelfde richting op.  

Beoordelen op één signaal

Het Leugenlab komt nu met een nieuwe aanpak voor leugendetectie waarbij mensen hun oordeel baseren op slechts één signaal. Een eenvoudige vuistregel waarbij het allemaal draait om de details van het verhaal dat de ‘leugenaar’ vertelt. Alleen dat detailniveau van de boodschap wordt beoordeeld, al is dat even wennen. ‘Het voelt heel contra-intuïtief om alleen te luisteren naar wat mensen zeggen en niet te letten op allerlei andere signalen zoals hoe overtuigend of emotioneel iemand zijn verhaal brengt’, legt Verschuere uit. ‘Mensen die de waarheid vertellen kunnen echter een rijke beschrijving geven omdat ze de gebeurtenis daadwerkelijk hebben meegemaakt; leugenaars kunnen details verzinnen, maar dit vergroot het risico om te worden gepakt.’ 

Opzet onderzoek

Om met 100 procent zekerheid te weten of iemand liegt of niet, voerden de onderzoekers een reeks labexperimenten uit. Een groep studenten werd onderverdeeld in schuldigen en onschuldigen. De schuldigen kregen de instructie een tentamen te stelen uit een kluisje. De onschuldigen moesten een halfuur op de campus doorbrengen: naar de bibliotheek, koffiedrinken en een vriend bellen. Na afloop moesten zowel de onschuldigen als de schuldigen vertellen dat ze een halfuur op de campus hadden doorgebracht. Daarnaast werd in negen studies aan 1445 mensen gevraagd om de juistheid van eerlijke en bedrieglijke handgeschreven verklaringen, videotranscripties, videointerviews of live interviews te beoordelen. 
Onder de standaardconditie waren deelnemers vrij om alle mogelijke signalen – van in de ogen kijken tot aan zenuwachtig gedrag of emotioneel verhaal – te gebruiken om te beoordelen of iemand loog. Ze konden in deze situatie moeilijk leugens van waarheden onderscheiden en presteerden nauwelijks boven kansniveau. Wanneer ze werden geïnstrueerd om alleen te vertrouwen op de hoeveelheid details (plaats, persoon, tijd, locatie) in het verhaal, waren ze consequent in staat om leugens van waarheden te onderscheiden. 

Open access

De onderzoeksresultaten zijn gepubliceerd in het artikel The use-the-best heuristic facilitates deception detection in Nature Human Behaviour (20 maart 2023). Alle materialen, preregistraties, data en analysescripts zijn publiek toegankelijk.

Beeld boven: detail uit de bijbehorende science comic, gemaakt door striptekenaar Jan Cleijne.