Maandenlang hebben tientallen vak- en informatiespecialisten bij de Universiteitsbibliotheek Utrecht zich een slag in de rondte gewerkt. Al hun kennis en ervaring over zoeken en gebruik van bronnen hebben ze geëxpliciteerd en in één website met honderden informatieve boxen bijeengebracht. Waarom nu en waarom zo? En wat doen ze met die olifant in de kamer?
Door: Jeroen Bosman en Paulien Wiersma
De Universiteitsbibliotheek Utrecht (UBU) werkt al enige jaren aan haar programma Partner in Science. Zij probeert met Virtuele KennisCentra, dataopslag en sharingfaciliteiten de dienstverlening dichter bij de onderzoekspraktijk te brengen. Het bleek tijd om ook de diensten voor het onderwijs beter te integreren in de activiteiten van docenten en studenten.
Onderwijs en zoekadvies was weliswaar van voldoende niveau, maar versnipperd, met veel verdubbelingen en zonder een eigen gezicht. Het eigen CMS waarin de website van de universiteit draait, bleek niet geschikt voor onderwijsmateriaal en Blackboard was niet erg vriendelijk of niet toegankelijk voor bibliotheekmedewerkers. Daarom startten we het project Partner in Education, met als doel al het onderwijs en alle trainingen van de bibliotheek op een nieuwe, gezamenlijke en zoveel mogelijk uniforme leest te schoeien. Het werd een tijdrovend, maar stimulerend project met een grote belofte. We zagen wel dat demonstraties, hands-on instructies en colleges nodig zullen blijven. Dit formuleerden we als randvoorwaarde van het project.
Uitgangssituatie
Er waren bij de Universiteitsbibliotheek Utrecht al positieve ervaringen met het werken met online materiaal bij instructies: een uitgebreide WordPress-blog bij Geneeskunde, een complete website (Ommat) en Blackboard-trainingen bij Sociale Wetenschappen, een wiki met achtergrondinformatie (Bronnen van Wetenschap) bij Geowetenschappen en meer. De permanente toegankelijkheid van hulp werd zeer gewaardeerd, zo bleek uit statistieken.
Bezuinigingen hebben ertoe geleid dat vakspecifieke diensten en onderwijs op een steeds kleinere groep vak- en informatiespecialisten neerkomen. Eerst bij sociale wetenschappen, maar later ook bij rechten en geesteswetenschappen is de formatie teruggeschroefd. Tegelijkertijd was de behoefte in de faculteiten aan een onderwijsbijdrage vanuit de bibliotheek niet verminderd, maar stabiel of zelfs groeiend. Met toenemende aandacht voor academische vaardigheden en wetenschappelijke integriteit neemt in de opleidingen het draagvlak toe om meer uren te spenderen aan het goed zoeken en verantwoord omgaan met bronnen. Ook is op veel plaatsen het besef doorgedrongen dat een eenmalige instructie niet voldoende is om studenten vier of vijf jaar succesvol met bronnen om te laten gaan.
Vorm
De combinatie van veel vraag en een krimpende formatie verhoogt de druk om zaken anders aan te pakken. Er valt winst te behalen door trainingen over generieke zaken (bijvoorbeeld RefWorks) gezamenlijk aan te pakken en gezamenlijk materiaal te ontwikkelen. De vraag is alleen: in welke vorm?
In brainstormsessies blijkt al snel dat we efficiënter willen werken en snel willen kunnen inspelen op nieuwe vraag, maar toch niet alle maatwerk willen stoppen. Dat kan alleen als we modulair gaan werken. Het plan werd geboren om tamelijk kleine modules te maken die gestapeld kunnen worden. Elke module zou een vaste vorm hebben met een ‘snel aan de slag’-deel en een dieper gravend ‘meer weten’-deel. Om niet in heel lange discussies terecht te komen, werd de ‘elephant in the room’ – wat is de didactische aanpak die het beste de gestelde leerdoelen bereikbaar maakt? – even naar buiten gestuurd. Uit praktische overwegingen was onze aanpak: eerst vorm, dan inhoud, dan didactiek.
Platform
Maar waarmee en hoe die modules te ontwikkelen? Een rondgang langs Mediawiki, PBWorks, Sharepoint, Drupal, Joomla en LibGuides zorgde dat het ene na het andere contentmanagementsysteem (CMS) afviel: Mediawiki en PBWorks bieden te weinig mogelijkheden, Sharepoint is zowel te rigide als te bewerkelijk en Drupal en Joomla vragen veel tijd van de ontwikkelaars.
Na een demonstratie van LibGuides tijdens Internet Librarian 2011 in Monterey, kwam dit CMS als beste bovendrijven. Pluspunten zijn dat het speciaal voor bibliotheken gemaakt wordt. Het is laagdrempelig, veelzijdig en flexibel voor editors die vooral op de inhoud gericht zijn. Bovendien draait het in de cloud en het werkt vanuit de gedachte dat materiaal wordt gedeeld.
Een bezoek aan de Universiteitsbibliotheek in Groningen, op dat moment de enige Nederlandse bibliotheek met LibGuides, trok ons over de streep. Hoewel men daar LibGuides voor een ander doel inzet, bevestigden zij de gebruiksvriendelijkheid en de goede performance.
Plussen en minnen
Libguides is een CMS om tekst en (bewegend) beeld op een moderne manier aan te bieden. Pluspunten zijn:
- custom style sheets: in één keer je opmaakinstellingen configureren;
- hergebruik informatie-eenheden: LibGuide-pagina’s bestaan uit boxen met een eigen ID, waardoor ze overal kunnen worden getoond en hergebruikt. Je kunt ook LibGuides wereldwijd hergebruiken;
- embeddable: boxen en pagina’s kunnen met een klein standaard beschikbaar scriptje heel simpel op andere websites worden aangeroepen. Zo kun je boxen bijvoorbeeld tonen in Blackboard. Simpel herschikken van boxen binnen en tussen pagina’s kan met drag and drop;
- alle tekst en afbeeldingen schalen goed in alle moderne browsers. Boxbreedtes kunnen traploos worden aangepast;
- er is standaard een mobiele versie van gidsen en pagina’s beschikbaar;
- er is standaard een printvriendelijke versie en PDF-versie beschikbaar.
Minpunten zijn er ook:
- de pagina-indeling is niet honderd procent flexibel. Je kiest voor een-, twee- of driekolomspagina’s. Pagina’s maken met een paginabrede box bovenaan en daaronder doorgaan met twee of drie kolommen is erg lastig;
- geen versiebeheer: dat houdt het weliswaar simpel, maar het betekent ook: weg is weg. Je kunt een backup maken van een LibGuide, maar die kun je niet zonder extra werk weer krijgen zoals hij was;
- er is geen automatische sitemap, inhoudsopgave of index van en in LibGuides.
Community en guides
Het product LibGuides heeft een community van ruim 3500 bibliotheken met meer dan 300.000 LibGuides als afzonderlijke gidsen. Speciaal voor bibliotheken heeft LibGuides een module voor digitale readers en standaard boxen voor tonen van lijsten van links en van titels uit een catalogus (met covers) en kan het een lijst databases integreren.
Veel LibGuides zijn beschikbaar voor hergebruik. Libguides is ontwikkeld door Springshare. Het maakt deel uit van Campusguides, een suite met meer producten voor bibliotheken. Met Campusguides heeft LibGuides nog net iets meer functionaliteit (bijvoorbeeld guidespecifieke CSS stylesheets). LibGuides worden gehost op servers van LibGuides in de VS, grotendeels bij Amazon. Je kunt een domain mapping opzetten, zodat het lijkt alsof de LibGuides in je eigen domein staan (libguides.library.uu.nl): goed voor zowel het oog als de vindbaarheid.
Soorten LibGuides
Bibliotheken maken LibGuides bij:
- onderwerpen (zoals Sumeriers, Klimaatverandering, Faust, ADHD);
- actualiteiten (eigenlijk speciaal soort van type 1);
- cursussen (vaak onderdelen van verschillende LibGuides bevattend);
- vakgebieden (met bronnen en links of met zoekadvies);
- informatievaardigheden (over evalueren van bronnen, citeren, zoeken artikelen et cetera);
- tools (bij zoekmachines, databases, Mendeley, RefWorks et cetera);
- bibliotheektrainingen (ter ondersteuning van instructiebijeenkomsten).
De meeste LibGuides wereldwijd zijn van type 1, 3 en 4: LibGuides met (geannoteerde) selecties van links naar bronnen bij een bepaald onderwerp, vakgebied of cursus. In Utrecht is ervoor gekozen LibGuides juist vooral in te zetten voor informatievaardigheden en tools: type 5 en 6. Daarnaast zijn er veel trainingsLibGuides gemaakt (type 7), die bestaan uit inhoud uit de LibGuides van type 4, 5 en 6, aangevuld met opdrachten en oefeningen.
Leercurve
Het werken met LibGuides als eenheden van online advies en als basis van trainingen brengt veel werk met zich mee. Iedereen maakt een omslag. Bij de inrichting van het project hebben we baat gehad bij het boek Web based instruction (Smith 2010). Hoewel de leercurve van LibGuides niet heel steil is, moeten tientallen mensen wennen aan een nieuw platform. Eenmalig centraal de opmaak vastleggen met CSS kan binnen een dag, maar een complete huisstijl implementeren en testen voor alle browsers kost één ervaren persoon qua tijd het vijfvoudige.
Om naast eenheid in opmaak ook eenheid in opbouw te krijgen, hebben we ‘template libguides’ gemaakt voor de verschillende soorten LibGuides die de bibliotheek voor ogen heeft. De ‘bouwers’ hoeven er bij wijze van spreken alleen nog maar de inhoud op de aangegeven plekken te zetten.
Toch heeft de projectgroep veel moeten begeleiden. Niet iedereen schrijft gemakkelijk, niet iedereen is ervaren in contentcreatie voor het web en ook inhoudelijk moesten we hier en daar nog wat bijleren van elkaar. Samen schrijven en het eens worden over formuleringen is altijd lastig. Als het materiaal betreft dat iedereen wil kunnen gebruiken in het onderwijs, stelt dat extra hoge eisen.
Elke LibGuide heeft minimaal twee bouwers (en als hij gepubliceerd is, twee beheerders) vanuit verschillende vakgebieden. Daarmee proberen we te zorgen dat algemene onderwerpen (bijvoorbeeld evalueren van informatie) niet vanuit één disciplinair perspectief benaderd worden, maar voor de gehele breedte van vakgebieden nuttig zijn.
Boxen
Een grote en belangrijke hobbel is het leren maken van informatie-eenheden (boxen) die zo geschreven en samengesteld zijn, dat ze zonder problemen in andere LibGuides of websites kunnen worden hergebruikt. Dat betekent namelijk:
- kleine eenheden maken, met elk onderwerp in een eigen box;
- afgeronde eenheden: boxen moeten ook los gelezen kunnen worden;
- geen fysieke verwijzingen zoals: ‘In de box hierboven kunt u lezen…’;
- het lastigste: zo min mogelijk vermenging van algemene noties met vakspecifieke uitwerkingen en voorbeelden; daardoor staat de wens herbruikbare content te creëren soms op gespannen voet met volledig maatwerk.
Extra discipline is nodig wanneer een LibGuide eenmaal is gepubliceerd en daarin gebruik gemaakt wordt van embedded boxen uit andere LibGuides. Beheerders van LibGuides waar het ‘origineel’ van een box staat, moeten bij aanpassingen rekening houden met alle plekken waar die box wordt hergebruikt, zeker als dat in een LibGuide is die bij hands-on trainingen door studenten wordt gebruikt.
In de edit-mode is in LibGuides te zien welke box waar wordt hergebruikt. En om het de beheerders/bouwers van LibGuides makkelijker te maken deze discipline op te brengen, hebben we elke LibGuide ook een voor het publiek onzichtbare pagina ‘Achter de schermen’ gegeven (vergelijk Wikipedia Talk-pages). Hier worden suggesties voor aanpassing, uitbreiding en dergelijke gedaan en besproken. Ook staan op deze plek mededelingen van de redactie en is er een systeem om regelmatige actualisatie te garanderen. Iedereen die aan een LibGuide gaat werken, kijkt altijd eerst op deze pagina.
Oplevering
Uiteindelijk is het in de meeste gevallen gelukt om herbruikbare boxen te maken. En dat bleek een enorme winst nu er speciale LibGuides gemaakt worden om trainingssessies in het reguliere onderwijs te ondersteunen. De meeste inhoud daarvan is er dan al, er moet alleen een didactische lijn in worden aangebracht en opdrachten en oefeningen gemaakt.
Didactiek van trainingen (die olifant dus) lieten we bewust buiten beschouwing, maar voor een goede opbouw van de LibGuides hebben we ons wel laten adviseren door het Centrum Onderwijs en Leren van de Universiteit Utrecht.
Alle voorbereidingen en het bouwen van LibGuides vergden wel veel tijd: de eerste LibGuides werden pas na een jaar opgeleverd. Dat is helemaal niet erg, want een goed begin is het halve werk! Zo is ook geïnvesteerd om via CSS de opmaak gelijk te trekken met de overige Utrechtse sites, automatisch een embedbutton in elke box te plaatsen en zoveel mogelijk alles tweetalig aan te bieden. Alle Utrechtse LibGuides hebben een CC-BY-NC-SA-licentie.
Utrechtse LibGuide
De meeste in Utrecht gemaakte LibGuides hebben via tabbladen een vaste structuur van vier pagina’s:
- snel aan de slag: de hoofdpunten, informatie die veel problemen voorkomt, hooguit anderhalf beeldscherm;
- meer weten: alle details, nuancering, uitzonderingen, achtergronden en discussie, zoveel als nodig;
- info elders: verwijzingen naar (video) tutorials, nieuwsfeeds, verwante gidsen;
- feedback en contact: voor als men feedback wil geven of er toch niet uitkomt.
Eerste ervaringen
Na een stille livegang met 22 LibGuides begin oktober 2012 heeft de bibliotheek op basis van LibGuides trainingen gegeven aan eerstejaars, derdejaars, masters en docenten/onderzoekers. De deelnemers zijn tevreden, hoewel er nog wel winst te behalen valt in een strakkere koppeling van leerdoelen aan de taken en werkvormen. De trainers zijn zeer tevreden, omdat de beschikbaarheid van LibGuides rust geeft tijdens sessies, vragen afvangt en er ook achteraf naar verwezen kan worden. De eerste reacties van docenten en onderwijscoördinatoren zijn ook zeer positief.
Er is al veel geëxperimenteerd met een koppeling naar Blackboard, allerhande scripts voor automatische feedback bij opdrachten en koppeling aan de Testvisionwebsite voor (multiplechoice)opdrachten.
Hoe verder?
De conclusie is dat LibGuides een gebruiksvriendelijk platform biedt om informatie over zoeken en omgaan met bronnen over te dragen. Het is tegelijkertijd flexibel en efficiënt. De interface voor editors is heel simpel. Schrijven voor het web en schrijven van herbruikbare teksten is wel iets dat gewenning en investering vraagt. Zijn er veel editors en is er veel intern hergebruik van content, dan is ook wel een vrij strak beheer nodig.
Uitgaand van de huidige ruim 35 LibGuides gaan we verder met nieuwe onderwerpen, toepassing in meer trainingen en herschrijven, zodat de belangrijkste informatie nog beter overkomt. De eerste best practice-sessies voor het geven van goede trainingen zijn al geweest, dus we vrezen de confrontatie met de eerder weggestuurde olifant van de leerdoelen, leerlijnen en leermodellen niet. Laat hem maar binnenkomen in 2013.
Op de eerste LOOWI-bijeenkomst in 2013 komen de Utrechtse ervaringen met LibGuides aan bod.
Verder lezen
- Smith, S.S. (2010) Web based instruction: a guide for libraries. Chicago: American Libraries Association
- LibGuides Utrecht: libguides.library.uu.nl
- LibGuides Groningen: libguides.rug.nl
- LibGuides community: libguides.com/community.php
- Ommat: ommat.library.uu.nl
- Springshare: springshare.com
- Blog Geneeskunde: ubugeneeskunde.wordpress.com
Jeroen Bosman is vakspecialist Geowetenschappen bij Universiteitsbibliotheek Utrecht.
Paulien Wiersma is vakspecialist Geneeskunde en projectleider Partner in Education bij Universiteitsbibliotheek Utrecht.
Deze bijdrage komt uit IP nr. 12 / 2012. Het gehele nummer kun je hier lezen