Voor de achtste keer wordt januari bij het Brabants Historisch Informatie Centrum (BHIC) uitgeroepen tot ‘Openbaarheidsmaand’. Journalisten, historici en belangstellenden kunnen dan in onze archieven duiken. Daarnaast schenkt het BHIC de hele maand januari opwww.bhic.nl aandacht aan een paar van die ‘nieuwe’ archiefstukken.
Het BHIC vervult binnen de provincie Noord-Brabant een belangrijke rol in de openbaarheid van overheidsinformatie. Onderzoekers, journalisten en andere geïnteresseerden kunnen met eigen ogen zien wat de overheid aan stukken heeft geproduceerd. Maar ook archieven van particulieren komen op de openbaarheidslijst voor. Voor archieven met een openbaarheidsbeperking van 75 jaar valt nu het jaar 1943 vrij, waarin de spanningen van de Tweede Wereldoorlog in Noord-Brabant in veel archiefstukken voelbaar zijn.
Bron van informatie
Zo zijn er dit jaar stukken openbaar geworden uit het archief van het gemeentebestuur Sint-Michielsgestel, 1935-1977. Ons oog valt op demoordaanslag op 11 juni 1943 op Dirk de Ruiter op landgoed Zonnewende. Tijdens de Tweede Wereldoorlog krijgt de Vughtse dominee Van Wijhe het voor elkaar om daar joodse kinderen onder te brengen. Dirk en zijn vriendin zijn beheerder van dit ‘kampeerhuis voor de Vrijzinnige Christelijke Jeugd Centrale’. Als blijkt dat De Ruiter en zijn vriendin contact hebben met de Sicherheitsdsdienst (Duitse geheime inlichtingendienst) besluit het verzet het tweetal te liquideren. Maar dat loopt niet geheel volgens plan.
Of neem een dossier uit het archief van de Gemeentepolitie Oss, 1856-1944. Daarin kan je onder andere een bijzondere verzameling berichten van hogerhand aan de politie van Oss terugvinden. Tussen alle berichten over administratieve rompslomp schemeren in de berichten tekenen van passief-agressief verzet door. Zo blijkt dat agenten dikwijls ‘vergaten’ ontsnappingen van arrestanten te melden en dat het wel erg lang duurde voordat alle politieagenten gewend waren geraakt aan de Germaanse groet.
Hoe het afliep met Gerardus Johannes Michels die op 11 oktober 1942 wordt opgepakt en in het Huis van bewaring wordt vastgezet op verdenking van diefstal van een rijwiel, lees je in de procesdossiers en vonnissen van het archief van de rechtbank in ‘s-Hertogenbosch, 1940 – 1949. Wat deze zaak zo bijzonder maakt, zijn de woorden die Michels gebruikt en de fonetische manier van spellen. Hij doet er alles aan om ‘vrij’ te komen, zodat hij met zijn meisje kan trouwen.
In een van de omslagen met processen-verbaal van misdrijven van 1943 van de gemeentepolitie van Vught, vinden we een heel markant verslag over ontucht van NSB vrouwen met Duitse SS militairen en militairen van de Nederlandse Landstorm. Spil van dit alles was de echtgenote van oud-burgemeester A.P. Scheltus van Sint-Michielsgestel, Annie Mathon.
Schennispleger met jeukende pietjes
Naast de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog gaat het normale leven in de archiefstukken natuurlijk ook gewoon door. Daarvoor hoef je enkel het dagrapportenboek en de processen-verbaal van de politie gade te slaan, bijvoorbeeld in het archief van de Gemeentepolitie Vught, 1920-1994.
Daar vind je het opmerkelijke verhaal van een 42-jarige bedrijfsleider bij een weverij in Boxtel die op dinsdag 14 september 1943 fietsend naar huis een oude man in de berm bij Gesticht Voorburg in Vught ziet zitten met zijn broek aan de voorkant open. “Zijn mannelijkheid had hij uit zijn broek gehaald en maakt daar bewegingen mee!”
Hoe het afloopt met deze openbare schennispleger met jeukende pietjes lezen we in het proces-verbaal van de politie van 15 september 1943. Daar vinden we ook de verklaring van de 80-jarige arrestant uit Sint-Michielsgestel.
Maar er is zoveel meer. Nieuwsgierig geworden? Dit is de overzichtslijst van stukken die per 1 januari 2019 openbaar zijn geworden.
Openbaarheid archieven
De Archiefwet 1995 bepaalt dat documenten van overheidsinstellingen na twintig jaar worden overgedragen aan het historisch archief. Ruim 95 procent van de overgedragen stukken is direct in te zien. Voor de rest geldt een beperking op de openbaarheid, meestal omwille van de privacy van nog levende personen. Over particuliere archieven maakt het BHIC speciale afspraken met de schenkers. De beperkingen gelden altijd voor een van tevoren vastgestelde periode. En dus worden er jaarlijks nieuwe archieven openbaar.
(Beeld: Orde Dienst (OD) in actie op de Schijndelseweg in Sint-Michielsgestel (fotocollectie BHIC). Het was één van de belangrijkste illegale organisaties tijdens de Tweede Wereldoorlog. Deze wilde aanvankelijk een organisatie zijn die de openbare orde moest bewaren als de Duitsers waren vertrokken. Toen dat langer en langer duurde, werd de Ordedienst steeds meer actief in het plegen van verzet.)