Door Vincent M.A. Janssen
Vijf maanden geleden likete ik voor het eerst een post over radioactieve mondkapjes. Sindsdien ben ik steeds dieper in een echokamer vol nepnieuws gewandeld. Galmt het er hard? En hoe geluidsdicht is die? Voor deze derde editie van ‘Achter het nepnieuws’ leg ik mijn oor te luister in mijn eigen echokamer.
Mijn aandacht is uiterst kostbaar. Daarom doen techbedrijven er alles aan om mij aan hun platformen te kluisteren. Ik zoek een keer naar een video over Herbalife en ik kijk de rest van het jaar naar aanbevolen filmpjes over coronagenezende lavendelshakes en hoe ik mijn eigen baas kan worden in een piramideschema. Het resultaat is een gepersonaliseerde feed van informatie, ofwel een filterbubbel. Handig voor techbedrijven die zo meer advertenties verkopen, onhandig voor mijn beïnvloedbare brein. Die personalisatie vindt ook plaats bij thema’s als politiek, corona en klimaatverandering. Door daarnaast lid te worden van allerlei nepnieuwsgroepen zorg ik ervoor dat geen alternatief feit aan mijn aandacht ontsnapt. Door mijn experiment ben ik in een echokamer terechtgekomen. Hoe ziet die er vanbinnen uit?
Blinde oelewapper
Als ik mijn medemillennials op Reddit moet geloven, zitten de echokamers vooral gevuld met klimaatsceptische boomers en ‘Karens’ (een stereotyperende benaming voor bevooroordeelde, racistische en anti-vax-vrouwen). Nepnieuws, kom ik achter. Socioloog Jaron Harambam zei al jaren geleden dat nepnieuwslezers en complotdenkers geen specifieke demografie kennen. Ook in mijn eigen echokamer zit een gemêleerd gezelschap, van alle leeftijden en achtergronden. Al zijn er bovengemiddeld veel life coaches en multi-levelmarketingverkopers van essentiële oliën actief. Zijn er dan overeenkomsten te vinden in het opleidingsniveau? Nee, dat varieert namelijk van de universiteit (waar je blijkbaar gebrainwasht wordt tot D66’er) tot de Red Pill University, een videokanaal vol complotten, vernoemd naar de rode pil uit The Matrix.
Wat veel echokamergenoten delen, is hun oprechte zorgen over de toekomst, hun betrokkenheid bij maatschappelijke problemen en hun onderzoekende geest. Alleen slaat wat ze lezen soms als een tang op een varken. Zo zou een potje gemalen kurkuma per dag tegen kanker helpen en is er bewijs dat Finland niet bestaat. Uiteraard zijn velen van hen even sceptisch over mijn scepsis. Sommigen hebben zelfs medelijden met me omdat ik een ‘product van het systeem’, een ‘oelewapper’ en een ‘blinde’ ben. Niets persoonlijks, verzekeren ze me.
Illusie van bewijs
Zoals ik in het vorige deel van deze serie schreef, schiet de bewijsvoering voor veel nepnieuwsberichten tekort. In mijn echokamer en in veel commentaarsecties is er soms zelfs een feedback loop van bronnen. Om bijvoorbeeld te bewijzen dat ‘zielskracht’ ziektes kan genezen, wordt verwezen naar andere artikelen op dezelfde nepnieuwssite. Soms van dezelfde auteur. In die artikelen zijn vervolgens ook geen geloofwaardige bronnen te vinden. Deze loop – die versterkt wordt door de aanbevelingen van algoritmes – creëert een illusie van bewijs, dat ondanks een gebrek aan feiten geloofwaardig is. Oftewel een echo.
Maar zijn echokamers geluidsdicht? Als ik de onderzoeken van Zondag met Lubach en de NOS moet geloven, krijg ik niets meer van de mainstream media mee zodra ik in de ‘fabeltjesfuik’ kuier. Omdat ik inmiddels ‘wakker’ ben en weet dat ‘de publieke omroep corrupte staatspropaganda is met een beeldfrequentie die ervoor zorgt dat kijkers sneller gehoorzamen’, zoek ik verder. Maar goed ook, want mijn aannames over echokamers houden wetenschappelijk gezien nauwelijks stand.
Wanden niet geluidsdicht
Een team van Duitse en Noorse wetenschappers zocht het afgelopen jaar uit of ‘echokamer’ wel een geschikte term is. Zij kwamen erachter dat haar wanden allesbehalve geluidswerend zijn; er dringen nog steeds veel mainstream nieuws en tegenstrijdige opvattingen de kamer binnen. De vaccinatietwijfelaars in mijn omgeving gebruiken bijvoorbeeld artikelen van NU.nl, zoals over AstraZeneca, in hun argumentatie. De effecten van echo’s zijn volgens de onderzoekers daardoor minder ingrijpend dan we denken. Zo is er nog steeds veel onenigheid in de echokamer. In mijn bubbel zie ik bijvoorbeeld verdeeldheid over het nieuws dat Sigrid Kaag eigenlijk een man is. Of een demon.
Die verdeeldheid is niet vreemd, gezien de schaal en de diversiteit van de nepnieuwswereld. Online wordt er regelmatig gesproken over de nepnieuwsijsberg. Het nepnieuws dat de meesten van ons kennen, zoals over Big Pharma, de Rothschilds en klimaatverandering, is slechts het topje. Daaronder schuilt een hele wereld van vergaande theorieën en intenties die variëren van bewuste desinformatiecampagnes van autoritaire regimes tot grootschalige complotten om met sojabonen de wereld te ontdoen van mannelijkheid.
Rekenfout
Die diversiteit en het gebrek aan consensus betekenen overigens niet dat corrigerende feedback in de echokamer altijd met open armen wordt ontvangen. De reactie die ik het vaakst zie op mijn weerwoord is ‘ga zelf maar op onderzoek uit’. Met alle plezier, maar als dat onderzoek het tegendeel bewijst willen ze het liever niet horen. Zo lees ik op de website van platteaardegoeroe Frans Heslinga dat onze planeet met 66.666 mijl per uur om de zon draait. Dat moet volgens hem wel iets te maken hebben met de duivel. Genoeg volgers wijzen hem erop dat het getal niet klopt, het is een rekenfout. Deze reacties worden echter genegeerd of weerlegd met whataboutisme.
Het Duitse en Noorse onderzoek laat ook zien dat echokamers en sociale media niet leidend zijn voor het ontwikkelen van sterke overtuigingen. Ook mensen die niet het eelt van hun duimen scrollen op Facebook, kunnen ontvangers en delers van nepnieuws zijn. Recentelijk hoorde ik op een verjaardag de claim dat waterzuivering via planten moet plaatsvinden. Dat haalde volgens een kennis – die zelf niet actief is op sociale media – alle chemicaliën waarmee de overheid ons wil vergiftigen uit het drinkwater. Een snelle factcheck op mijn telefoon toont aan dat de overheid ons water allang zuivert met deze methode.
Othering
Het idee dat echokamers en algoritmes onze opvattingen bepalen, ondermijnt de complexiteit van de wereld achter fake news. Het is een luie verklaring, waarin causatie en correlatie door elkaar lopen. Uit onderzoek van de Universiteit van Oxford blijkt bijvoorbeeld dat sociale media en echokamers niet de oorzaak zijn van politieke polarisatie; iets wat wel vaak gedacht wordt. Net als de term ‘nepnieuws’ lijkt ook de ‘echokamer’ eerder een verwijt. Het is een manier van othering; lezers van zowel nep- als echt nieuws beschuldigen elkaar van gevangenschap in de echokamer om hun eigen gelijk te verdedigen.
Ironisch genoeg zijn deze overgesimplificeerde verklaringen zelf gaan echoën in de media; ze geven simpele antwoorden op moeilijke vragen. Als de mainstream media hier de mist ingaan, waarover dan nog meer? Is dit het begin van mijn geloofscrisis? In het volgende deel van deze serie laat ik zien hoe mensen in nepnieuws tuinen zodra de twijfel toeslaat.
Deel 1: Nepnieuwsinflatie
Deel 2: Het mediadieet
Deel 3: De echokamer
Deel 4: De geloofscrisis
Deel 5: Pleisters en remedies
Deel 6: En nu?
Deel 4 zal verschijnen in IP #7 van dit jaar.
Vincent M.A. Janssen is redacteur van IP en complotdenker-in-opleiding.
Deze bijdrage komt uit IP #5/2021. Het hele nummer kun je hier lezen.