Viering Openbaarheidsdag vanwege coronamaatregelen afgelast

Traditioneel organiseert het Nationaal Archief op de eerste werkdag van elk jaar Openbaarheidsdag. Met het oog op de coronamaatregelen was er al eerder besloten de dag dit jaar te verzetten naar 20 januari, maar vanwege de verlenging van de maatregelen is ervoor gekozen de activiteiten waarmee de dag normaal gepaard gaat dit jaar nu helemaal af te gelasten. Sinds enkele jaren komen jaarlijks aan het begin van elk nieuw kalenderjaar in het kader van Openbaarheidsdag via het Nationaal Archief en andere Nederlandse archiefinstellingen duizenden vertrouwelijke en geheime documenten beschikbaar die, vaak om privacyredenen, 25, 50 of 75 jaar vertrouwelijk dienden te blijven.

Dit jaar komen onder andere de notulen van de ministerraad uit 1995 vrij. Het kabinet houdt zich in dat jaar uitgebreid bezig met de (aanloop naar) de val van de moslimenclave Srebrenica, waar het Nederlandse bataljon Dutchbat is gestationeerd.  Daarnaast duikt op een aantal momenten de discussie op over het wel of niet aanbieden van excuses aan Indonesië voor de gewelddadigheden in de jaren 1945-1949, zo meldt het Nationaal Archief. Ook wordt, net als vorig jaar, een groot aantal documenten over de Tweede Wereldoorlog openbaar, onder andere verslagen van de verschrikkelijke omstandigheden in concentratie- en vernietigingskampen, de razzia in Putten op 1 oktober 1944 en de Jodenvervolging in Nederland uit het archief van de afdeling Politie van het ministerie van Justitie. Ook komt er informatie beschikbaar over verzetsactiviteiten en over agenten van het Bureau Inlichtingen die actief zijn in het bezette Nederland en verschillende documenten die nu openbaar worden maken eveneens duidelijk dat ook lang na de capitulatie van Duitsland, de oorlog nog voortduurt. Het gaat dan bijvoorbeeld om archiefstukken over de vaak moeizame organisatie en langdurige inspanningen om oorlogsslachtoffers uit kampen en gevangenschap naar Nederland terug te halen. Ook blijkt uit de nu vrijgekomen stukken dat de Nederlandse veiligheidsdienst al direct na de bevrijding van Zuid-Nederland begon met het verzamelen van informatie over communistische sympathieën. Belangrijk is verder het archief dat nu is vrijgekomen met de stamboeken van militairen die tijdens de Tweede Wereldoorlog en de daaropvolgende dekolonisatie-oorlog in dienst waren van het KNIL. Dit archief is een belangrijke genealogische bron voor Nederlanders met Indonesische wortels.

Aan het begin van ieder nieuw kalenderjaar vervalt de beperking van de openbaarheid van archieven. De informatie in deze archieven is dan toegankelijk voor onderzoekers, journalisten en publiek. De Archiefwet 1995 bepaalt dat archiefbestanden van departementen en andere overheidsinstellingen na twintig jaar worden overgedragen aan het Nationaal Archief. Ruim 95 procent van de overgedragen stukken is direct in te zien. Voor de overige paar procent geldt dat de archieven nog een tijd gesloten blijven, of slechts beperkt openbaar worden. Dat is dan omwille van de privacy van nog levende personen, het landsbelang of onevenredige benadeling. De eventuele beperkingen gelden altijd voor een van tevoren vastgestelde periode. Dit mag maximaal 75 jaar duren, maar vaak is het korter. Zo worden de notulen van de ministerraad na 25 jaar openbaar. De altijd vooraf gestelde termijn vervalt op de eerste januari na het verstrijken ervan. Die dag heet sinds 2010 Openbaarheidsdag en wordt normaal gesproken door veel archieven gevierd met speciale activiteiten.

Behalve het Nationaal Archief besteden ook veel regionale archieven aandacht aan Openbaarheidsdag, onder andere het Historisch Centrum Overijssel, het Regionaal Archief Nijmegen, de Groninger Archieven en het Haags Gemeentearchief. Het Brabants Historisch Informatie Centrum (BHIC) heeft zelfs een Openbaarheidsmaand.

Overigens geldt 1 januari sinds 2010 internationaal ook als Public Domain Day, de dag waarop talloze werken beschikbaar komen in het publieke domein vanwege het verlopen van auteursrecht, waardoor iedereen zonder toestemming of vergoeding de betreffende werken voor eigen doeleinden kan gebruiken. Deze juridische overgang van auteursrechtelijk beschermde werken naar het publieke domein gebeurt elk jaar op 1 januari op basis van de specifieke auteursrechtenwetgeving van elk land. Voor Nederland en veel andere Europese landen is dat in de meeste gevallen zeventig jaar na het overlijden van een auteur. In Nederland wordt Publiekdomeindag georganiseerd door de vereniging Open Nederland in samenwerking met de Koninklijke Bibliotheek, EYE Filminstituut Nederland. het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid en Wikimedia Nederland. Voor zover bekend vindt er dit jaar in Nederland echter geen Publiekdomeindag plaats. In België is dat wel het geval, maar is de dag vanwege corona dit jaar op 2 februari gepland in de vorm van een digitale editie. Tijdens de dag zal de Belgische cultureelerfgoedsector best practices delen en ideeën uitwisselen over het ontsluiten van erfgoedcollecties in het publiek domein. De dag wordt georganiseerd door meemoo, KBR en Wikimedia België