De KNVI en haar Vlaamse zustervereniging VVBAD werken momenteel aan een inventarisatie voor het Nederlandse taalgebied. In afwachting van het resultaat alvast een overzicht van de situatie in de voltijdse en deeltijdse opleidingen in Nederland en Vlaanderen met focus op de bibliotheeksector.
Door: Frank Huysmans
De bibliotheeksector is een van de meest vergrijsde van Nederland. Bijna de helft van het personeel in openbare bibliotheken is 55 jaar of ouder. Tenzij de openvallende fte’s helemaal niet meer worden opgevuld, is er in de komende jaren een behoorlijke vervangingsvraag. Maar zijn er wel genoeg gekwalificeerde kandidaten? In eerdere jaargangen van IP is beschreven dat het aantal belangstellenden voor een studie in deze richting op hbo- en wo-niveau flink is gedaald. Als gevolg daarvan zijn opleidingen gestopt of samengevoegd met andere opleidingen in ICT, bedrijfskunde en management tot ‘brede’ bachelors en masters.
Ontspecialisering
Is dat erg? Het ‘ontspecialiseren’ van informatieopleidingen hoeft natuurlijk geen probleem te zijn. Uit gesprekken met bibliotheekdirecteuren uit binnen- en buitenland blijkt dat zij in veel gevallen uitdrukkelijk níet op zoek zijn naar een bibliothecaris. Een communicatiefunctie bijvoorbeeld vullen zij liever in met een marketeer of een communicatiemanager. Eenzelfde afweging wordt gemaakt voor een technische functie of een educatieve. De eigen aard (of eigenaardigheid) van de bibliotheekorganisatie leren de nieuwe medewerkers dan wel ‘werkende weg’ kennen. Of ze volgen een paar korte cursussen om meer feeling te krijgen met het vak.
Ziel van het vak
Ook voor het jonge aanstormende talent met ambitie om in de bibliotheek emplooi te vinden, kan het allesbehalve kwaad om tijdens de studie een breed perspectief op het werkveld te ontwikkelen. En competenties die een beroepsleven meegaan, in plaats van kennis die snel veroudert.
Toch kun je je langzaamaan afvragen of er überhaupt nog mensen met specifiek bibliothecaire deskundigheid afstuderen. Schieten we niet door in onze vernieuwings- en verbredingsdrang? Ook over tien jaar moeten er evenwichtige collecties worden samengesteld, gemetadateerd en ontsloten, om nog te zwijgen over het migreren van digital born- en gedigitaliseerde bestanden. Ook dan moet er bemiddeld worden tussen informatievragen vanuit gebruikers, de eigen collecties (fysieke en gelicenseerde content) en wat er op het web allemaal gratis te vinden is.
En niet minder belangrijk voor de professie: de geschiedenis en traditie evenals de normatieve en ethische aspecten van het bibliotheekvak moeten aan nieuwe generaties informatiewerkers worden overgedragen. Het is deze kern – de ‘ziel van het vak’ – die de herkenbaarheid van de institutie naar binnen en naar buiten waarborgt.
Samenwerking VVBAD en KNVI
Het is vanuit dit besef dat de Nederlandse en Vlaamse verenigingen voor informatieprofessionals, KNVI en VVBAD, een aantal jaar geleden met een taskforce zijn gestart om de zich ontwikkelende kloof tussen beroepsveld en opleidingen in kaart te brengen. Een eerste resultaat van deze samenwerking was een onderzoek van Bureau Kasperkovitz en Dialogic naar de behoeften aan opleidingen in het werkveld (zie www.vvbad.be/infonoden en het artikel erover in IP nr. 6 van jaargang 2017).
Momenteel werken beide organisaties aan een inventarisatie van opleidingen en cursussen in Nederland en Vlaanderen (zie kader). Die is momenteel nog niet af. In het overzicht hieronder schets ik de recente ontwikkelingen in de vol- en deeltijdse opleidingen op mbo-, hbo- en wo-niveau. De vele korter durende cursussen op deze niveaus, zoals die van GO opleidingen, en de meer specialistische zoals die voor mediacoach en community librarian blijven in dit artikel buiten beschouwing; ze komen in IP begin 2019 aan bod als de inventarisatie is voltooid.
European Qualifications Framework
De situatie boven en beneden Roosendaal is op een subtiele manier verschillend. Dit is te illustreren met het European Qualifications Framework (zie tabel hieronder). Het Nederlandse systeem kent opleidingen op de EQF-niveaus 4 (mbo), 6 (hbo/wo bachelor) en 7 (hbo/wo master). Niveau 5, met als titel ‘associate degree’, komt hier eigenlijk niet voor. In Vlaanderen bevindt de hogere opleiding in het informatievak zich thans wel op dit niveau, ‘HBO5’ genaamd, terwijl het op niveau 6 ontbreekt.
Niveaus 4 t/m 7 uit het European Qualifications Framework (EQF) en de corresponderende opleidingsniveaus in Nederland en Vlaanderen
| EQF | Nederland | Vlaanderen |
| 4 factual and theoretical knowledge in broad contexts within a field of work or study | mbo4; havo; vavo-havo; vwo (NLQF: 4+); vavo-vwo (NLGF: 4+) | aso; tso; kso; bso |
| 5 comprehensive, specialised, factual and theoretical knowledge within a field of work or study and an awareness of the boundaries of that knowledge | (‘associate degree’) | HBO5 |
| 6 advanced knowledge of a field of work or study, involving a critical understanding of theories and principles | universiteit/hogeschool bachelor | universiteit/hogeschool bachelor |
| 7 highly specialized knowledge, some of which is at the forefront of knowledge in a field of work or study, as the basis for original thinking and/or research; critical awareness of knowledge issues in a field and at the interface between different fields | universiteit/hogeschool master | universiteit/hogeschool master |
MBO-niveau (EQF 4)
Afgaande op informatie van de ROC’s zelf (ROC.nl) is er in Nederland geen ROC meer dat een voltijd- of deeltijd-mbo-opleiding Bibliotheekmedewerker verzorgt. Onder de titel Medewerker Informatiedienstverlening bood het ROC Midden-Nederland (Utrecht, Amersfoort en Nieuwegein) een opleiding tot bibliothecaris aan, maar afgaande op de website van die instelling bestaat die niet meer als zodanig. De website Bibliotheekacademie.nl, die kortlopende modules in het informatievak verzorgde, biedt momenteel geen cursussen aan.
In Vlaanderen is het landschap momenteel erg in beweging door een verandering in het onderwijsbeleid. Opleidingen tot en met niveau EQF5 dienen nu te worden afgestemd met het beroepenveld. De sector heeft beroepskwalificaties geformuleerd die door de Vlaamse overheid zijn erkend. Opleidingen worden daarop afgestemd. Momenteel zijn zo’n beetje alle opleidingen bezig zich te vernieuwen. Het gaat om:
- initiatie bibliotheekmedewerker/informatiebemiddelaar (Antwerpen, Brugge, Gent, Genk, Leuven);
- initiatie Archiefkunde (Gent, Leuven);
- initiatie Behoudsmedewerker erfgoed (Gent, Leuven).
HBO5 (EQF 5)
In Vlaanderen komt er vanaf september 2019 een nieuw graduaat Informatiebeheer, ‘bibliotheek en archief’, op dit niveau. Ook dit hangt samen met de verandering in het Vlaamse onderwijsbeleid, waarbij het beroepenveld de kwalificaties formuleert en het ministerie van Onderwijs die erkent.
De bibliotheek- en archiefopleidingen worden op initiatief van de Vlaamse overheid samengevoegd. De nieuwe opleiding zal twee praktijkgerichte afstudeerrichtingen kennen, voor bibliotheekdeskundige en voor archiefdeskundige. Er is een groot aandeel leren op de werkplek (40 van de 120 studiepunten). De opleiding wordt waarschijnlijk aangeboden in Gent en Leuven. Verwacht worden twee vormen van instroom. Enerzijds de studenten die aansluitend op het secundair (voortgezet) onderwijs voor deze opleiding kiezen. En anderzijds mensen die al werkzaam zijn in de sector en die bijscholing wensen. Deze laatste groep zal vermoedelijk niet altijd het volledige programma (hoeven te) volgen.
Bachelorniveau (EQF 6)
Een paar jaar geleden waren er in Nederland nog hbo-opleidingen in informatiedienstverlening en -management (IDM) in Groningen, Deventer, Amsterdam en Den Haag. Thans is daarvan bijna niets meer over. Aan Hogeschool Saxion in Deventer is de opleiding in 2015 formeel opgeheven nadat er al enige tijd geen inschrijvingen meer waren. De Hanzehogeschool Groningen is bezig de opleiding af te bouwen. Ze mag nog tot eind dit jaar diploma’s IDM uitreiken.
Aan de Hogeschool van Amsterdam is de opleiding Media, Informatie en Communicatie (MIC), waarin IDM eerder opging, recentelijk onderdeel geworden van de opleiding Creative Business. Deze opleiding bereidt voor op werken in de media-industrie, bijvoorbeeld in de ontwikkeling en productie van tv-programma’s, web- en socialmediamanagement.
De Archiefschool, die ook onderdeel was van MIC, is sinds kort onderdeel van HBO-ICT. Zij is bezig een post-hbo-opleiding Archivistiek B te ontwikkelen.
De Haagse Hogeschool reikt als laatste nog getuigschriften IDM uit, tot september 2019. In het studiejaar 2015-’16 is daar de brede bachelor HBO-ICT gestart. Deze kende een differentiatie Information & Media Studies (IMS), waarin een aantal IDM-vakken nog een plek had. Met ingang van het huidige studiejaar 2018-’19 zijn binnen HBO-ICT de differentiaties IMS en Business IT & Management samengevoegd tot Business Information & Media Studies (BIMS).
De Reinwardt Academie/Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten biedt een bachelor Cultureel Erfgoed ‘met het accent op 3 kernfuncties die je in het brede erfgoedveld kunt inzetten: communicatie, collectie- en informatie en organisatie’.
Masterniveau (EQF 7)
In Nederland was er aan de Universiteit van Amsterdam de opleiding Documentaire Informatiewetenschap, bestaande uit een bachelor en een master onder die naam. Beide werden omgedoopt in Culturele Informatiewetenschap. De bachelor is een paar jaar geleden verbreed en verengelst en heet nu Information Cultures (Media and Information). De eenjarige master trekt in een Engelstalige versie onder de naam Archival and Information Studies nog steeds relatief weinig studenten. Op het moment van schrijven ziet het ernaar uit dat deze master in 2019 zal worden opgeheven.
Een anderhalf jaar durende master Archival and Information Studies met een praktijkcomponent van een half jaar (‘duale master’) trekt aan de UvA ruim twintig studenten per jaar. Deze master staat in het teken van de archiefwetenschap en leidt op tot het diploma Archivistiek A. Een andere anderhalfjarige duale UvA-master ‘Preservation and Presentation of the Moving Image’ leidt op in het collectioneren, selecteren, preserveren en restaureren alsmede het ontsluiten van bewegend beeld- en geluidbestanden.
De Universiteit Leiden biedt met de eenjarige master Book and Digital Media Studies een opleiding gericht op verleden, heden en (digitale) toekomst van boek en uitgeverij. Een andere eenjarige master, Archival Studies, is een specialisatie van de master Geschiedenis.
Aan diverse universiteiten en aan de Reinwardt Academie zijn er voorts nog masters in Museum Studies en Heritage Studies, waarin de informatie(management)component te beperkt is om ze tot het IP-vakgebied te kunnen rekenen.
In Vlaanderen is er sinds 2015 geen universitaire bibliotheekopleiding meer. De opleiding Informatie- en Bibliotheekwetenschap (IBW) aan de Universiteit Antwerpen werd stopgezet. Aan de Vrije Universiteit Brussel is er nog wel een master-na-master Archivistiek: Erfgoed- & Hedendaags Documentbeheer. Om die master te mogen volgen, moet je eerst een master Geschiedenis hebben afgerond. De bijbehorende beroepskwalificaties zijn bibliothecaris/informatiemanager respectievelijk archivaris/informatiebeheerder.
In gesprek met Floriske van Gennip
Floriske van Gennip, geboren in Rotterdam maar al lange tijd in Antwerpen woonachtig, werkt sinds de zomer op een werkervaringsplaats bij de VVBAD aan de inventarisatie van opleidingen in het Nederlandse taalgebied.
Wat houdt je opdracht precies in?
‘Het doel van het project “Inventarisatie Opleidingsmodules Informatievak” is om te kijken of er een curriculum voor een brede basisopleiding tot informatieprofessional is samen te stellen uit bestaande opleidingen hoger onderwijs in Vlaanderen en Nederland en eventueel daarbuiten. Daarbij moet zowel rekening gehouden worden met de vraag vanuit de sector naar een modulair aanbod, bedoeld als bijscholing voor mensen die al in de praktijk werkzaam zijn, als met de vraag naar een volwaardige opleiding op bachelor-/masterniveau.’
Hoe ver ben je inmiddels?
‘De informatie over opleidingen die ik tot nu toe verzameld heb via deskresearch en gesprekken met mensen in het veld, verwerk ik in een database. Deze is breed opgezet en bevat naast modules uit het curriculum van bestaande bachelor- en masteropleidingen ook een cursusaanbod van commerciële aanbieders/instellingen en onlinecursussen die eventueel als bijscholing gebruikt kunnen worden.’
‘Wat de modules binnen bestaande hogeschool- en universitaire opleidingen betreft, is het de kunst om de selectie nu verder te verfijnen om zo tot een lijst van relevante/prioritaire opleidingen te komen. Met die opleidingen kunnen we dan verder in gesprek gaan over de mogelijkheid een brede internationale opleiding tot informatieprofessional in te richten, rond de relevante modules die zij aanbieden.’
Wat gaat er met de database gebeuren, komt die openbaar?
‘De database is binnen de context van het inventarisatieproject vooral een handig werkinstrument om het opleidingsaanbod op een overzichtelijke manier in kaart te breng. De in de database verzamelde gegevens kunnen in een later stadium wel als uitgangspunt dienen voor een online overzicht van relevante opleidingen en cursussen die aansluiten bij de behoeften vanuit de sector. Gezien de snelle veranderingen binnen het beroepsveld én binnen het opleidingsaanbod, vereist het up-to-date houden van zo’n overzicht wel een goede opvolging.’
Komt er een koppeling met competenties, zodat informatieprofessionals daarop kunnen zoeken/filteren?
‘Om een link te kunnen leggen tussen het onderwijsaanbod enerzijds, en de nodige competenties vanuit de sector anderzijds, moet eerst ook de vraagzijde beter in kaart gebracht worden. Hiervoor willen we met afgevaardigden van de verschillende deelsectoren een tweetal workshops organiseren, een in Vlaanderen door de VVBAD, en een in Nederland door de KNVI. Het idee is om daarbij de “professional knowledge and skills base” van CILIP als toetssteen te gebruiken en deze te koppelen aan de resultaten van het Behoeftenonderzoek. In Vlaanderen moet ook rekening gehouden worden met de beroepskwalificaties voor de archief- en bibliotheeksector zoals die erkend zijn door de Vlaamse overheid.’
Met dank aan Bruno Vermeeren en Floriske van Gennip (VVBAD), Jos van Helvoort (De Haagse Hogeschool), Marjolein van der Linden en Marieke de Haan (Hogeschool van Amsterdam), Raymond Snijders (Hogeschool Windesheim) en Jeannette Pannekoek (Stichting Bibliotheekwerk)
Frank Huysmans is redacteur van IP, bijzonder hoogleraar bibliotheekwetenschap aan de UvA en zelfstandig onderzoeker en adviseur bij WareKennis.
Deze bijdrage komt uit IP nr. 8 / 2018. Het gehele nummer kun je hier lezen; de Smart Humanity-special hier.