De Volkskrant schreef afgelopen september nog stellig dat de verkoopcijfers van ebooks in de VS kelderen omdat Amerikanen ebooks alweer beu lijken te zijn. Hier is echter niets van te merken bij verschillende Amerikaanse universiteiten. Deze zomer opende de University of Michigan de deuren van haar gloednieuwe Taubman Health Sciences Library. Het bijzondere aan deze 55 miljoen dollar kostende medische faculteitsbibliotheek: er is geen enkel fysiek boek te vinden. Michigan is hiermee een van de pioniers die het boekloze tijdperk van de universiteitsbibliotheek heeft ingeluid.
Door: Vincent Janssen
Eerst even terug in de geschiedenis: de eerste grote universiteit die besloot om afstand te doen van haar fysieke collectie was Stanford in 2010. Hoewel een aantal Amerikaanse universiteitsbibliotheken het voorbeeld van het prestigieuze instituut volgde, heeft de (her)bouw van een boekloze universiteitsbibliotheek nog even op zich laten wachten. Pas in 2014 pakte Florida Polytechnic University (FPU) de primeur met een gloednieuwe boekloze universiteitsbibliotheek en dit jaar trad de Taubman Health Sciences Library in haar voetsporen. IP sprak met de directeuren van beide bibliotheken en kreeg zo een kijkje in de toekomst van de universiteitsbibliotheek.
Fysieke collectie afstoten
De twee universiteitsbibliotheken hadden elk verschillende redenen om de fysieke collectie af te stoten. Zoals bij veel andere universiteiten verschoof de functie van hun traditionele bibliotheek richting een meer digitaal en locatie-onafhankelijk servicecentrum, waar de bibliotheekmedewerkers meer diensten leveren dan enkel het uitlenen van boeken. De vraag naar geprinte materialen nam zienderogen af en steeds meer literatuur binnen de medische (Taubman) en technische (FPU) disciplines werd in digitale vorm aangeboden. Dat maakte de overgang naar een digitale collectie mogelijk.
Voor Jane Blumenthal, directeur van de Taubman Health Sciences Library, was de belangrijkste reden om over te gaan naar een boekloze bibliotheek echter het onderwijs: ‘De afgelopen vijf jaar groeide de nadruk op beroepsgericht onderwijs binnen onze medische opleidingen en vereisen de nieuwe vakken een actievere studiehouding van de studenten. Doordat samenwerking en discussies tussen de studenten in belang toenamen, steeg de vraag naar groepsruimtes.’
De Taubman Health Sciences Library laat vol trots weten dat hun nieuwe gebouw ingericht is door docenten en dat deze input duidelijk zichtbaar is. De talloze nieuwe groepsruimtes en studieplekken zijn gemaakt om groepswerk en discussies met de nieuwste technologieën te faciliteren en stimuleren.
100% boekloos?
Kathryn Miller, directeur Bibliotheken en ‘Academic Success’ bij de Florida Polytechnic University, had weer een andere reden voor een boekloze bibliotheek: studenten aanmoedigen om met digitaal materiaal te gaan werken. ‘We willen dat onze studenten leren hoe ze effectief kunnen werken en onderzoek kunnen uitvoeren met digitale informatie, zodat ze tijdens hun carrière weten hoe ze aan betrouwbare bronnen en informatie kunnen komen binnen hun vakgebied. Op de universiteit hebben we de kans om deze manier van werken en onderzoek doen te faciliteren. En daardoor kunnen we ervoor zorgen dat studenten levenslang profiteren van deze vaardigheden.’ Het resultaat van deze vooruitstrevende visie is een modern en strak gebouw met vele kaal uitziende studieplekken waar studenten met hun eigen laptop of tablet kunnen werken of een van vele ebooks kunnen lezen.
Helemaal boekloos zijn beide bibliotheken overigens nog niet. Bij de Taubman Health Sciences Library in Michigan wordt de oude fysieke collectie nog altijd bewaard in een magazijn buiten de campus. Materialen uit deze collectie van ruim 520.000 boeken kunnen op afstand aangevraagd worden door studenten. Dagelijks kunnen op deze manier fysieke boeken bij deze pas geopende bibliotheek worden bezorgd. Maar of de fysieke titels vaak aangevraagd zullen gaan worden is de vraag – Blumenthal verwacht er in elk geval niet veel van.
FPU heeft helemaal geen boekenmagazijn meer, maar is aangesloten op het State University System of Florida. Dankzij dit interbibliothecaire leensysteem kunnen fysieke boeken worden opgevraagd, al ging het in het voorgaande academisch jaar om nog geen twintig aanvragen.
En de bibliotheekmedewerker?
Taubman Health Sciences Library en de bibliotheek van FPU pronen kunnen vinden en beoordelen. Maar als de boeken verdwijnen, wat gebeurt er dan met de bibliotheekmedewerkers? Heel simpel, aldus Jane Blumenthal: de medewerkers dienen zich te ‘vernieuwen’. Bewapend met laptops, iPads en smartphones, veranderen ze in informatiespecialisten. Voortaan staan ze met één voet in de wereld van medische opleidingen en laboratoria en met de andere in de bibliotheeksector.
Hoewel de meeste studenten inmiddels prima hun weg weten te vinden op het web, zien beide universiteitsbibliotheken de kans om hen te begeleiden door de dwaaltuin van academische data. Blumenthal en Miller benadrukken allebei dat het essentieel is dat de bibliotheek stevig wordt ingebed in het curriculum van de studenten. Dit betekent dus ook dat van de informatiespecialisten meer vakinhoudelijke kennis en vaardigheden geëist worden: ‘De taken van informatiespecialisten zijn geïntegreerd in het curriculum van de medische opleidingen. Zij werken samen met de faculteiten om instructies te geven die toegespitst zijn op evidence based geneeskunde en gezondheidszorg,’ aldus Blumenthal.
FPU heeft zelfs haar ‘Reference Desk’ omgedoopt tot ‘Success Desk’. Volgens Miller speelt haar bibliotheek een essentiële rol in het toekomstige succes van de studenten en dit wilde ze terug laten komen in de naam van de informatiebalie. De ‘Success Desk’ is een plek waar studenten niet alleen terecht kunnen voor vragen over bijvoorbeeld bibliotheekzaken, maar ook voor onderzoeksondersteuning en zelfberen met een boekloze universiteitsbibliotheek hun studentenpopulatie informatievaardiger te maken, zodat zij zelfstandig digitale bron loopbaanontwikkeling. Met boeken sjouwen is voor de bibliotheekmedewerker overduidelijk passé.
Nostalgie
Papierloze kantoren, papierloze kerstwensen en nu ook papierloze bibliothecarissen: alles maakt de overgang van papier naar digitaal. Dit is veelal een efficiënte trend. De komst van boekloze universiteitsbibliotheken in de VS lijkt een logische ontwikkeling te zijn, aangezien de bulk van academische informatie ook digitaal aangeleverd wordt. Volgens Miller en Blumenthal is het gebruik van fysieke boeken marginaal, vooral omdat uitgevers het meeste materiaal tegenwoordig ook als ebook of ejournal publiceren. Maar is er dan helemaal geen plek meer voor het vertrouwde, muffig ruikende boek in de moderne witte-kubus-met-veel-glas-versus-universiteitsbibliotheek?
Jane Blumenthal ziet in ieder geval weinig ruimte voor een terugkeer van het ouderwetse papieren boek: ‘Omdat digitale medische dossiers meer gemeengoed worden en mensen in toenemende mate werken met mobiele apparaten is het onwaarschijnlijk dat deze trend omkeert.’ Beginnersnaïviteit? Nee hoor. Ook bij FPU, waar de universiteitsbibliotheek al meer dan een jaar boekloos functioneert, staat men nog steeds onverschrokken achter deze visie: ‘We zijn van plan om door te gaan met onze boekloze collectie en de bibliotheek in te zetten als een plek voor sociale contacten, samenwerking en technologische innovatie,’ aldus Miller.
Dat Blumenthal en Miller regelmatig onder vuur liggen door hun boekloze concept mag geen verrassing heten. Voor bibliothecarissen van de oude stempel is het niet moeilijk om argumenten te bedenken waarom fysieke boeken nooit mogen verdwijnen uit de bibliotheek. Uit een onderzoek van The Guardian blijkt bovendien dat een meerderheid van de jongvolwassenen nog steeds de voorkeur geeft aan het gedrukte boek, ondanks de overduidelijke praktische voordelen van ebooks.
‘Zweinstein’-gevoel
Hoewel de academische meerwaarde van ebooks en ejournals groot is, zoals Miller en Blumenthal beamen, is het niet uitgesloten dat de trend van digitalisering afneemt of transformeert als de nostalgie toeslaat. Zelfs Miller geeft toe dat haar gebouw niet meer ‘naar boeken ruikt’. Denk eens aan al die de mensen die kapitalen betalen om hun oude eiken (nu ‘vintage’) salontafel via Marktplaats terug te kopen omdat ze het LACK-tafeltje van IKEA beu zijn. Is er een kans dat deze trend ook opgaat voor de boekloze universiteitsbibliotheken zodra nostalgische gevoelens gaan opspelen bij de studenten en zij gaan hunkeren naar dat ‘Zweinstein’-gevoel?
De rust van studeren tussen de boekenrekken, de muffe geur van het vergeeld papier en de ‘misdaad’ van ezelsoren vouwen passen volgens velen bij een authentieke bibliotheekervaring. De Taubman Health Sciences Library houdt nog een stok achter de deur met haar externe boekenmagazijn. Want al heeft Blumenthal veel vertrouwen in het boekloze tijdperk, zij vindt het nog te vroeg om de fysieke collectie weg te doen. De ultramoderne bibliotheek van FPU heeft zelfs geen magazijn meer. Daar moeten de studenten het doen met een tweewekelijks bezoekje aan de BookMobile, een bus waar ze terecht kunnen voor hun portie fysieke boeken en écht papier.
Boekloos = erfgoedloos?
Zowel de Taubman Health Sciences Library als de FPU-bibliotheek kunnen gezien worden als goede voorbeelden van boekloze universiteitsbibliotheken. Door het gedigitaliseerde aanbod van academische informatie ligt een boekloze universiteitsbibliotheek voor de hand. Toch zijn universiteitsbibliotheken meer dan enkel een leverancier van informatie: zij bieden ook een studieomgeving voor studenten. Het is duidelijk dat de twee Amerikaanse universiteiten hebben gekozen voor een boekloze bibliotheek om zo de studieomgeving voor studenten te moderniseren – en hen voor te bereiden op een papierloos bestaan.
De keuze voor een modern studiecentrum lijkt niet te rijmen met de bewaarfunctie en het erfgoed van een universiteitsbibliotheek. Toch gaat er volgens Blumenthal geen erfgoed verloren, maar verschuift de bewaarfunctie van de Amerikaanse universiteitsbibliotheek in de toekomst naar een meer centraal opslagpunt: ‘Binnen de medische bibliotheekwereld in de VS zijn er vele discussies geweest over een eventuele gecentraliseerde opslag van fysiek materiaal, om zo de noodzaak van grote boekenrekken bij iedere bibliotheek te verkleinen.’
Bij zowel de Taubman Health Sciences Library als FPU-bibliotheek heeft het faciliteren van de studenten gewoonweg meer prioriteit dan het bewaren van eventueel erfgoed. De nalatenschap van een universiteitsbibliotheek kan tevens meer zijn dan louter een collectie fysieke boeken. Miller en Blumenthal hebben als missie om legio informatievaardige studenten de 21e eeuw in te katapulteren. En deze studenten zullen straks werken in disciplines waar men ook niet wakker ligt van een fysiek boek meer of minder.
Maar toch. Of een kille, boekloze universiteitsbibliotheek voor iedereen de favoriete studieomgeving zal zijn, is discutabel. De geur van papier is namelijk een ervaring die (hopelijk) niet snel vergeten wordt.
De Florida Polytechnic University Library is met haar 3400 m2 beduidend kleiner dan de Taubman Health Sciences Library, maar minstens zo indrukwekkend. Sinds 2014 hebben de 500 technische studenten hier toegang tot meer dan 135.000 ebooks. Het gebouw, dat lijkt op een gigantische, door Spiderman ontworpen iglo, biedt een lichte, open studieomgeving. De studenten vinden hier de modernste technologieën, zoals een 3D-printer.
De renovatie van de Taubman Health Sciences Library startte ruim twee jaar geleden, toen alle boeken permanent uit het gebouw verwijderd werden. De 13.322 m2 wordt nu volledig gebruikt om de 780 medische studenten te voorzien van studieplekken en groepsruimtes. Waar eerst boekenrekken stonden, vindt men nu onder andere grote touchscreens met anatomiemodellen en tafels waar je met whiteboardstiften op kunt schrijven.
Vincent Janssen is specialist Scientific Information bij de Maastricht University Library.
Deze bijdrage komt uit IP nr. 8 / 2015. Het gehele nummer kun je hier lezen.