Van 22 september 2023 t/m 25 februari 2024 organiseert Huis van het boek de tentoonstelling ‘Gordel van papier’ over de opkomst van het gedrukte boek in Indonesië. Het gaat over de periode 1816-1957, de tijd waarin Nederland het eilandenrijk onder de naam Nederlands-Indië had gekoloniseerd tot aan het moment dat alle Nederlandse bedrijven daar werden genationaliseerd.
De tentoonstelling opent met een impressie van de rijke schrift- en leescultuur van de Indonesiërs met lontar-geschriften en geïllustreerde pustaha’s van boombast. Te midden daarvan deed de drukpers zijn intrede en ontstond vanaf 1816 een cultuur van gedrukte boeken, tijdschriften en andersoortig drukwerk. De bezoeker krijgt een inkijk in de ontwikkelingen binnen de (post)koloniale samenleving. Te zien zijn letterproeven van sierlijke Javaanse letters, koloniale schoolboeken en uitgeversreclamemateriaal en ook drukwerk dat aangeeft hoe scherp er werd gediscrimineerd en hoe het verlangen naar een vrij Indonesië allang voor de Indonesische revolutie in drukwerk werd gevangen. Van dat laatste getuigt onder meer het zeldzame tweetalige geschrift uit 1913 Als ik eens Nederlander was … van Soewardi Soerjaningrat en revolutionaire kranten, zoals De Expres.
Bijdragen aan onafhankelijkheid
Anders dan verwacht, en bedoeld, ging de drukpers in de negentiende eeuw zijn eigen weg. Het drukwerk nam in oplages enorm toe en verspreidde zich steeds meer. Het bereikte uiteenlopende doelgroepen, en lokale schrijftalenten namen de pen op. Uiteindelijk droeg dit alles bij aan de onafhankelijkheid van Indonesië. De boeken en pamfletten in de tentoonstelling – van de Landsdrukkerij en Balai Poestaka (Kantoor voor de Volkslectuur), van de zendingsorganisaties en steeds vaker ook van particuliere Indonesische, Chinese en Nederlandse uitgeverijen – laten verschillende, soms conflicterende, belangen zien. Vanaf 1920 duiken steeds meer Indonesische uitgeverijen op in het boekenvak en rond 1950 vormen zij een meerderheid.
De tentoonstelling is gebaseerd op het boek Met een drukpers de oceaan over van Lisa Kuitert en het lopende onderzoek van Eline Kortekaas. Samen zijn zij de gastcuratoren van deze tentoonstelling, die tot stand komt in samenwerking met de Universiteit van Amsterdam, KB en Universitaire Bibliotheken Leiden en die voortvloeit uit het NWO-onderzoek Decolonizing knowledge. Postcoloniality and the making of modern Indonesia’s knowledge culture, 1945-1970.
Foto boven:
De ‘reizende bibliotheek’ was een onderdeel van Balai Poestaka, het Nederlands-koloniaal initiatief om de Indonesiërs aan ‘goede’ boeken te helpen. De foto laat zien hoe drukwerk destijds werd verspreid en hoe het boek ook op plaatsen kwam waar geen boekwinkels waren. (Foto vermoedelijk jaren dertig van de vorige eeuw, fotograaf onbekend).