De nieuwe digitaliseringsgolf brengt nieuwe ethische en maatschappelijke uitdagingen met zich mee. Hierbij zijn belangrijke publieke waarden in het geding die nauw verwant zijn aan grond- en mensenrechten. Dat roept, aldus het Rathenau Instituut, de vraag op of de huidige wettelijke kaders entoezichtsarrangementen voldoende zijn toegerust om deze fundamentele rechten adequaat tebeschermen.
Het gaat op al deze punten met name over de nieuwe prangende maatschappelijke en ethische vraagstukken die de inzet van kunstmatige intelligentie, robotica en het Internet of Things oproepen, bijvoorbeeld over gelijke behandeling, menselijke waardigheid, verantwoordelijkheid en ongelijke machtsverhoudingen tussen consumenten en bedrijven of tussen burgers en overheden.
De analyse van het governancelandschap laat zien dat de bescherming van publieke waarden op dit moment sterk tekortschiet. Digitalisering leidt tot conceptuele verwarring over welke regels gelden en over hoe deze moeten worden toegepast. Op het gebied van privacy en de bescherming van persoonsgegevens is dit governancesysteem wel meer gevormd. Hoewel ook hier fundamentele vragen blijven spelen, hebben burgers, overheid en bedrijfsleven steeds meer aandacht voor privacybescherming.
Rathenau Instituut geeft onder andere het advies om een ‘Digitaliseringsakkoord’ op te stellen, om commitment en verantwoordelijkheden van bedrijven, overheid, en maatschappelijke actoren omtrent de borging van publieke waarden in de digitale samenleving vast te leggen. Actiepunten voor het Digitaliseringsakkoord:
- Bedrijven: zet de zorgplicht centraal om rekening te houden met maatschappelijke en ethische vraagstukken van digitale producten en diensten.
- Bedrijven en brancheorganisaties: zorg voor een praktische invulling van de zorgplicht via gedragscodes.
- Bedrijven, brancheorganisaties en wetenschap: verken en leer van bestaande tools en structuren die het bedrijfsleven kunnen helpen om met ethische impacts om te gaan. Privacy impact assessments kunnen als voorbeeld dienen voor een ethical impact assessment.
- Overheid en wetenschap: investeer via onderzoeksfinanciering en innovatiebeleid in verkenning en aanpak maatschappelijke en ethische implicaties van nieuwe technologie.
- Overheid: onderzoek hoe tegengeluid van niet-gouvermentele organisaties en burgers kan worden versterkt (bijvoorbeeld met class actions, of door te onderzoeken in hoeverre het wenselijk is het verbod grondwettelijke toetsing op te heffen).
- Overheid, bedrijven en maatschappelijk middenveld: meer inzetten op digitale vaardigheden in het onderwijs (jongeren en professionals).
- Overheid, bedrijven en maatschappelijk middenveld: verbreed mediawijsheid (inzicht in werking nieuwe technologie).