Een informatieprofessional vraagt: ‘Een Tilburgse promovenda had haar proefschrift uitgegeven zonder een expliciete copyrightverklaring met “Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave… enz.”. Ze verkeerde in de veronderstelling dat ze het daarmee in open access beschikbaar had gemaakt. Maar op deze manier publiceren is toch geen open access?’
Raymond Snijders antwoordt: Wereldwijd is er steeds meer aandacht voor het publiceren van (vak)artikelen en proefschriften in open access. Het achterliggende idee hierbij is dat met publieke middelen gefinancierde onderzoeksresultaten ook weer beschikbaar gemaakt moeten worden voor het publiek zonder enige vorm van restricties.
Maar wat wordt er dan bedoeld met ‘beschikbaar maken zonder restricties’? De voor velen enige logische invulling hiervan is dat een artikel of proefschrift full-text beschikbaar gemaakt wordt zonder dat iemand hoeft te betalen om erbij te kunnen. Voorheen werden proefschriften namelijk helemaal niet beschikbaar gemaakt, terwijl artikelen alleen te lezen waren in dure tijdschriften.
Als je vervolgens de definitie leest op openaccess.nl, dan lijkt dat ook voldoende te zijn: ‘Open access is een brede internationale academische beweging die streeft naar vrije, gratis online toegang tot wetenschappelijke informatie, zoals publicaties en data. Als iedereen de inhoud kan lezen, downloaden, kopiëren, distribueren, printen, indexeren, in het onderwijs gebruiken, ernaar en erin zoeken, of anderszins gebruiken binnen de wettelijk geldende afspraken, wordt de publicatie “open access” genoemd.’
Toch is alleen het full-text beschikbaar maken van publicaties geen open access. In de definitie staat ‘of anderszins gebruiken binnen de wettelijk geldende afspraken’ en daar zit de essentie. Het moet bij een open access-publicatie mogelijk zijn dat een ander die publicatie kan hergebruiken voor eigen doeleinden. Om bijvoorbeeld delen ervan op te nemen in een eigen publicatie of als basis te gebruiken voor een eigen onderzoek. Dat gaat verder dan alleen maar mogen lezen van de publicatie zelf.
Door geen nadruk te leggen op je auteursrechten bij het beschikbaar maken van een proefschrift, maak je het echter niet mogelijk dat een ander de publicatie kan hergebruiken. Het auteursrecht ontstaat namelijk automatisch en alle rechten komen toe aan de promovenda, ook zonder dat het er expliciet bij vermeld wordt. Je hebt dan nog steeds toestemming nodig als je als gebruiker iets met die publicatie wil doen.
In plaats van (g)een copyrightverklaring is er juist een expliciete gebruiksrechtverklaring nodig voor open access. Met zo’n verklaring geeft een rechthebbende vooraf toestemming voor het vrijelijk gebruiken van zijn of haar werk. Door (bijvoorbeeld) een Creative Commons Naamsverklaring-licentie in het werk op te nemen is dat meteen netjes geregeld.
Twijfel je of dat wel echt nodig is? Lees dan de inleiding van de Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities uit 2003 die door de universiteiten, onderzoeksinstellingen en hogescholen getekend is: ‘Open access contributions must satisfy two conditions: 1. The author(s) and right holder(s) of such contributions grant(s) to all users a free, irrevocable, worldwide, right of access to, and a license to copy, use, distribute, transmit and display the work publicly and to make and distribute derivative works […] 2. A complete version of the work and all supplemental materials, including a copy of the permission as stated above […] is deposited (and thus published) in at least one online repository.’
De open in open access staat dus voor de vrije/gratis toegang maar ook voor het gebruiksrecht zodat anderen het werk mogen gebruiken zoals ze willen.
Raymond Snijders is senior informatiebemiddelaar bij Hogeschool Windesheim.