In april dit jaar is René ten Bos, hoogleraar filosofie aan de Radboud Universiteit Nijmegen, benoemd tot Denker des Vaderlands. IP vroeg Ten Bos, keynotespreker op het KNVI Jaarcongres, naar zijn filosofische blik op de rol van informatie in onze samenleving.
Door: Andrea Langendoen
‘Waar macht is, is inkt. En waar inkt is, is macht,’ schrijft René ten Bos in zijn boek Bureaucratie is een inktvis. Geschreven taal en macht gaan samen. Met deze stelling lijkt hij naadloos aan te sluiten op het thema van het KNVI Jaarcongres: ‘Informatie = macht’. Een actuele zorg is echter dat de informatievoorziening, die van oudsher bij de publieke sector lag, steeds meer bij private organisaties is komen te liggen. En dat dus ook de macht daar is komen te liggen. Ten Bos deelt die zorgen niet: ‘Het maakt niet uit waar de informatie ligt. Het gaat erom wat je met de informatie doet. Ik ben altijd veel bezig geweest met het thema “transparantie” – dat heeft ook veel te maken met informatie. We worden omgeven door informatie, wat een schijn geeft van transparantie, van openheid. Maar je krijgt natuurlijk nooit volledig zicht op alles, het is altijd alsof je door een glas naar de werkelijkheid kijkt.’
Wereld onder de duim
René ten Bos: ‘De informatisering heeft geleid tot een zekere wereldvreemdheid bij mensen. Door internet hebben we, zoals de Franse filosoof Michel Serres het noemt, letterlijk “de wereld onder de duim”. De kennis zit niet meer in ons hoofd. Neem bijvoorbeeld GPS-systemen. Mensen leunen daarop, ze weten zelf de weg niet meer. Maar, en dat zegt Serres ook, er zit ook heel veel positiefs aan: er is door de digitalisering nu zo veel meer informatie beschikbaar.’
‘Alleen, de overvloed aan informatie die we via internet kunnen krijgen heeft bij mensen een soort intellectuele vadsigheid teweeggebracht. Ik noem dat een “schakelbewustzijn”: mensen doen online heel veel weetjes op, vaak triviale kennis. Maar het wordt nooit echt verdiept. Informatie is meer dan ooit iets wat mensen consumeren. In onze communicatie moet alles tegenwoordig “helder en toegankelijk” zijn. Als je een moeilijke tekst niet begrijpt, dan ligt het niet aan jou, maar aan de tekst. Terwijl je complexe zaken juist moet doorgronden. Alle kennis is er nog wel, maar mensen willen het niet meer tot zich nemen als het te ingewikkeld is.
Noordpoolijs
‘De macht van informatie wordt op dit moment ter discussie gesteld. De waarheid bestaat niet meer. Feiten bestaan niet meer. Als je kijkt naar de oorsprong van het woord “feit”, van het Franse “faire”, is het ook iets dat je produceert, niet iets dat vaststaat. Dat zie je terug in onze huidige feitendiscussie. Ik kan zelf aan de hand van feiten concluderen dat het klimaat verandert. Maar iemand anders kan met heel andere feiten komen en creëert daarmee een heel ander verhaal.’
‘Het verschilt ook vaak vanuit welke positie je de informatie beziet. Ik was begin dit jaar met een aantal studenten in Rusland, waar we spraken over de waterproblematiek. Ik realiseerde me daar hoe anders zij staan tegenover een onderwerp als het smelten van het Noordpoolijs, een feit dat wij als iets rampzaligs zien. Maar Poetin ziet het vooral als een gunstige ontwikkeling: er ontstaat een nieuw Suezkanaal. Het zijn dezelfde feiten, maar een volledig andere conclusie.’
Read the enemy
‘Mijn motto is er een van de filosoof Isaiah Berlin: you have to read the enemy. Dat doe ik dus zoveel mogelijk. Ik lees graag datgene waarvan ik gruwel, maar helaas doen de meeste mensen dat liever niet. Eigenlijk is dat ook de grote teleurstelling van het hele internet: mensen kijken alleen maar naar wat ze van pas komt. Ze gebruiken de informatie veel meer ten behoeve van zichzelf, om bevestiging te krijgen. Mensen hebben de neiging om zich af te sluiten voor wat ze niet willen horen, ons brein is ook ingericht om informatie selectief tot zich te nemen.’
‘Dat lezen in een bubble is natuurlijk niet meer dan een voortzetting van onze oude zuilen. Het is niets nieuws, het is altijd moeilijk geweest om mensen dingen te laten lezen die hen niet welgevallig zijn. Mensen zouden meer moeten worden aangemoedigd om ook buiten hun eigen denken om te denken.’
Andrea Langendoen is werkzaam bij de KB en redacteur van IP.
Deze bijdrage komt uit de KNVI jaarcongresspecial (bijlage bij IP nr. 7 / 2017). Het gehele nummer kun je hier lezen.