Door Anne van den Dool
Op 11 mei vindt de tiende VOGIN-IP-lezing plaats. Op het programma staan onder meer talks over linked open data, neural ranking methods en het archief van de toekomst. Als voorproefje in deze IP een interview met twee sprekers: Brecht Castel over de vraag hoe online onderzoek helpt in de strijd tegen desinformatie, en Cynthia Liem over de digitale misstappen in de toeslagenaffaire.
We gebruiken dagelijks zoekmachines, maar kennen we ook alle technieken? De Belgische journalist Brecht Castel maakt voor zijn werk dankbaar gebruik van open source intelligence (OSINT): een wijze van zoeken in publieke bronnen waarmee je de waarheid achter foto’s en video’s kunt achterhalen. ‘OSINT is een toegankelijke manier om de verspreiding van desinformatie tegen te gaan’, vertelt Castel. ‘Met enkele simpele technieken kun je bijvoorbeeld achterhalen of een foto of video werkelijk gemaakt is op de plek en de datum die men beweert, of kun je erachter komen welke mensen op het beeld te zien zijn. Door de inzet van publieke bronnen zijn je wegen bovendien voor iedereen controleerbaar: je maakt geen gebruik van anonieme getuigenissen, maar van bronnen die al voor iedereen op het internet te vinden zijn. Daarmee wordt je onderzoek een stuk betrouwbaarder.’
Juiste technieken
Castel maakt al enkele jaren gebruik van OSINT. Na zijn studie geschiedenis ging hij internationale onderzoeksjournalistiek doen, waarbij hij tijdens een gastcollege leerde hoe goed je als journalist online onderzoek kunt verrichten, mits je de juiste technieken kent. ‘Toen was die zoektocht nog erg toegespitst op Facebook’, herinnert hij zich. ‘Bijvoorbeeld hoe je foto’s tevoorschijn kunt toveren die niet op publiek staan. Al snel werd de toepassing van OSINT veel breder. Als journalist gebruik ik het elke dag om feiten te checken, maar bedrijven kunnen het bijvoorbeeld ook inzetten om de juiste persoon voor een vacature te vinden op LinkedIn. Ook wordt OSINT ingezet in de strijd tegen cybercriminaliteit, maar je kunt de zoektechnieken natuurlijk eveneens gebruiken voor trivialere zaken, zoals het vinden van de smeuïgste roddels over celebrities.’
Factchecker
Sinds twee jaar is Castel een van de vaste factcheckers voor het Belgische nieuwsplatform Knack. ‘Ik gebruik de hele dag door OSINT-technieken, met name om informatie te achterhalen over foto’s en video’s die het hele internet over gaan. Klopt de informatie wel die over die beelden wordt verspreid? Onlangs ging bijvoorbeeld een foto viraal van een Russisch meisje dat vastgebonden zat aan een paal en dat in Marioepol als menselijk schild zou dienen in de strijd met Rusland. Ik kwam er toen achter dat de foto helemaal niet daar was gemaakt, maar in Lviv, en dat zij niet als menselijk schild diende, maar verwikkeld was in geweld jegens de Roma’s.’
Het nieuws dat die foto foutief was ingezet ging vervolgens net zo goed de hele wereld over. ‘En dat terwijl het helemaal niet zo ingewikkeld was’, legt Castel uit. ‘Met tijd- en locatiebepaling en gezichtsherkenning kom je al een heel eind. Soms moet je net iets verder kijken dan de rest, bijvoorbeeld door ook op buitenlandse websites te speuren.’
Hechte OSINT-community
Iedereen kan OSINT onder de knie krijgen, benadrukt Castel. ‘In de digitale maatschappij waarin wij leven is kritisch gebruik van bronnen voor iedereen goed. Misschien gebruik je zelf al vormen van OSINT: ook geavanceerd gebruik van de functionaliteiten van Google valt hieronder, bijvoorbeeld als je je zoekresultaten vernauwt tot een bepaalde datum of plek.’
Ook Castel leert zichzelf nog elke dag nieuwe vaardigheden aan op OSINT-gebied. ‘De websites die we onder de loep willen nemen, veranderen zelf ook continu’, legt hij uit. ‘Als Facebook bepaalde instellingen verandert waardoor onze zoekfunctionaliteiten niet meer werken, moeten we aan de slag om onze tool opnieuw vorm te geven. Gelukkig is OSINT een hechte community, waarin je elkaar altijd vragen mag stellen en dankbaar gebruik mag maken van elkaars ontdekkingen.’
Nieuwe tools
Binnen deze community worden aan de lopende band nieuwe tools ontwikkeld waarmee foto’s en video’s nog nauwkeuriger kunnen worden onderzocht. ‘Soms wordt een tool voor een heel specifiek doel geproduceerd en blijkt die vervolgens ook voor allerlei andere doeleinden toepasbaar’, vertelt Castel. ‘Onlangs stuitte ik bijvoorbeeld op een tool waarmee je met een druk op de knop alle puntjes in een afbeelding kunt laten tellen. Ik wist niet goed wat ik ermee aan moest, totdat ik wilde achterhalen hoeveel mensen te zien waren op een foto van een donker stadion, waarin vrijwel alle toeschouwers hun telefoon in de lucht hielden. Toen bleek die tool opeens heel handig.’
Castel gebruikt OSINT niet alleen maar om grote onderwerpen aan te kaarten. ‘Laatst vond ik een foto van een boom waarvan men beweerde dat die in Senegal stond en meer dan zesduizend jaar oud was’, herinnert hij zich. ‘Door een aantal tools te combineren vond ik al snel dat die boom in Namibië stond en maximaal tweeduizend jaar oud kon zijn. Ook daarvoor kun je OSINT heel goed gebruiken.’
Oorspronkelijke bron
Soms vragen mensen aan Castel waarom hij zo veel tijd in het aanleren van deze technieken steekt. ‘Ik probeer dan uit te leggen hoeveel mediawijzer je ervan wordt als je een paar van deze technieken onder de knie hebt. Ik ga soms ook langs op scholen om dit te laten zien. Bijzonder genoeg kennen jongeren sommige van deze technieken al, zonder exact te weten hoe ze heten. Die jongens en meisjes zijn opgegroeid met het internet en halen veel van hun nieuws van sociale media, dus zij begrijpen misschien wel beter dan oudere generaties dat ze niet alles moeten geloven wat ze lezen. Je kunt niet vroeg genoeg met deze technieken bezig zijn.’
Verder hoopt Castel dat mensen zich de manier van denken achter OSINT eigen maken. ‘Geloof niet zomaar wat je ziet of leest, is de boodschap. Leg verschillende bronnen naast elkaar en zoek altijd naar de oorspronkelijke bron, zodat je de oorspronkelijke context kent. Voor mij als factchecker zijn dit de basisprincipes van mijn werk.’
Keerzijdes
Castel is zich ook sterk bewust van de mogelijke keerzijdes van OSINT. ‘Wanneer je kwade bedoelingen hebt, bijvoorbeeld als stalker, kun je met deze technieken mensen opsporen die niet gevonden willen worden. Binnen de OSINT-community moedigen we elkaar dan ook altijd aan om goed na te denken over wat je deelt. Ik kies er zelf bijvoorbeeld bewust voor om bronmateriaal dat beter niet verder kan worden verspreid, zoals dat Russische meisje, niet nogmaals te delen in mijn artikel. Als journalist met een potentieel groot publiek voel ik die verantwoordelijkheid.’
We kunnen allemaal bijdragen aan een wereld waarin desinformatie minder kansen krijgt om zich te verspreiden, benadrukt Castel. ‘Hoe meer mensen deze tools onder de knie krijgen, hoe beter. Daardoor leer je niet alleen kritischer naar bronnen te kijken, maar verzamel je ook waardevolle informatie. Als Mark Rutte bijvoorbeeld iets vreemds tweet en dat vervolgens snel weer verwijdert, hoop ik dat mensen daar screenshots van hebben gemaakt en het publiekelijk hebben gearchiveerd, bijvoorbeeld via sites als archive.is of Wayback Machine van het Internet Archive. Als community staan we sterker.’
‘Meest transparante oorlog ooit’
Welke toekomst voorspelt Castel voor OSINT? ‘De strijd tussen juiste informatie en fake news is een soort kat-en-muisspel: we hebben steeds meer manieren tot onze beschikking om informatie te verspreiden, maar het aantal tools dat je kunt gebruiken om die informatie te vervormen groeit ook. De huidige oorlog in Oekraïne wordt bijvoorbeeld de meest transparante oorlog ooit genoemd. Waar vroeger massagraven pas jaren later werden blootgelegd, weten we dankzij smartphones, bodycams en drones nu veel sneller wat waar gebeurt. Aan de andere kant worden de technieken om die beelden te manipuleren ook steeds geavanceerder. Wat bijvoorbeeld te denken van een deepfake waarin de Oekraïense president Zelensky zich overgeeft?’
In die strijd ziet Castel een belangrijke rol weggelegd voor de journalistiek. ‘Het is aan ons om altijd naar de bron van informatie te blijven vragen. Dankzij factchecking komt dat proces een stukje dichter bij de wetenschap te staan. Daarmee verhogen we de betrouwbaarheid van de journalistiek als geheel.’
De tiende editie van de VOGIN-IP-lezing vindt op 11 mei plaats in de Openbare Bibliotheek Amsterdam (OBA). Het programma biedt naast acht interessante lezingen ook elf workshops om uit te kiezen.
> Het volledige programmaoverzicht vind je hier.
> Inschrijven is mogelijk op de website.
De VOGIN-IP-lezing is het gezamenlijke evenement van Stichting VOGIN en IP. De vorige editie vond plaats op 21 oktober vorig jaar.
Op het YouTube-kanaal van Brecht Castel staan video’s waarin hij laat zien hoe hij een foto of video op echt of nep onderzoekt door openbare bronnen en gratis tools te gebruiken. In dit filmpje gaat het om twee kinderen die tijdens een anticoronaprotest in Brussel eind vorig jaar te maken zouden krijgen met een waterkanon en traangas van de politie.
Anne van den Dool is tekstschrijver, auteur en cultureel journalist.
Deze bijdrage komt uit het digitale magazine IP #3/2022. Klik op de onderstaande button om het hele nummer te lezen.
