Boeken & sociale media: Conn3ct: 2 media, 1 verhaal

Nederland en Vlaanderen zijn van 19 t/m 23 oktober samen gastland op de Frankfurter Buchmesse. Ter gelegenheid hiervan hebben de Vlaamse Erfgoedbibliotheek en de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag een reizende tentoonstelling samengesteld: Conn3ct. In deze expositie, die op 6 oktober opent in Göttingen, komen de overeenkomsten tussen het boek uit de zestiende eeuw en sociale media van nu aan bod. Marieke van Delft stipt alvast de opvallendste overeenkomsten tussen beide media aan.

Door: Marieke van Delft

In 1516 publiceerde Luther zijn eerste boek bij de Wittenberger drukker Rhau Grunenberg. Dat was het begin van een wervelwind in de media, die een ommekeer in de Westerse wereld zou veroorzaken. Luther schreef vele pamfletten waarin hij zijn opvattingen uiteenzette. Hij maakte zijn teksten bewust kort zodat ze op één vel gedrukt konden worden; een drukker was daar maar een dag mee bezig. Zijn tegenstanders reageerden met even korte teksten die dan weer een antwoord van Luther konden verwachten. En anderen herdrukten dit alles weer omdat het goed bleek te verkopen. Het toen nog relatief kort bestaande medium ‘gedrukt boek’ werd door Luther effectief ingezet om zijn ideeën snel en wijd en zijd te verspreiden.¹

In 2011 speelden sociale media een belangrijke rol bij de Arabische Lente. In diverse demonstraties uitten onderdanen van Arabische regimes hun onvrede over zaken als onderdrukking, corruptie, prijsstijgingen, gebrek aan politieke vrijheid en werkloosheid. Door Facebook en Twitter werden berichten over opstanden en demonstraties razendsnel verspreid en sloeg de onrust in de Arabische wereld snel over van het ene naar het andere land. De sociale media veroorzaakten de golf van protesten niet, maar versterkten die beweging wel.²

‘Sociale’ media toen en nu

Dit zijn twee voorbeelden van relatief nieuwe media uit heel verschillende eeuwen, die grote invloed hadden en hebben op de wereldgeschiedenis. Met zijn ideeën veroorzaakte Luther een schisma in de eenheidskerk en daarmee ook instabiliteit in de politieke en maatschappelijke wereld van zijn dagen. De Arabische lente heeft in onze tijd veel impact ver buiten de regio. En dat zijn niet de enige overeenkomsten.

In Luthers tijd, het tweede decennium van de zestiende eeuw, bestond de boekdrukkunst zo’n zestig jaar. De nieuwe techniek was tot rijpheid gekomen. Leken de eerste gedrukte boeken al dan niet bewust sterk op handschriften, langzaam maar zeker zongen ze zich los van hun handschriftelijke voorgangers. Gedrukte boeken kregen titelpagina’s, vaste paginanummers en katernsignaturen. Drukkers ontwikkelden strategieën om hun producten aan de man te brengen en bedachten bijvoorbeeld hoe ze fouten konden corrigeren met erratalijsten of kleur aan konden brengen op de pers.

Ook de sociale media zijn vijftig jaar na de introductie van het eerste computernetwerk zo ongeveer volwassen. Leken de eerste websites nog op online boeken, die in feite door een instantie ‘uitgegeven’ werden met lange lappen tekst, met de komst van web 2.0 is de hele digitale omgeving interactief geworden. Het is een tweezijdige berichtenstroom geworden waarin zender en gebruiker in dialoog snel op elkaar kunnen reageren en soms de posities zelfs omdraaien. Een gebruiker kan berichten uploaden die officiële instanties zoals NU.nl gebruiken bij hun nieuwsgaring. In feite kun je stellen dat het boek uit de vroege zestiende eeuw en de sociale media van nu beide in hun adolescentiefase zijn gekomen. Als jongvolwassene zijn beide krachtig en hebben ze grote invloed.

Macht van het medium

Dat is bijvoorbeeld te zien aan de manier waarop autoriteiten reageren. In 2016 heeft de Paus een eigen Twitter-account om zijn boodschap te verspreiden. In de zestiende eeuw onderkenden de Paus en de wereldlijke autoriteiten evengoed dat drukwerk een machtig wapen kon zijn. Het eerste bewaard gebleven keizerlijke plakkaat tegen subversieve boeken is van 20 maart 1520/1521.³ Dat was geen wassen neus. Boeken werden verbrand, drukkers opgepakt en gestraft. Uit alle macht probeerden Paus en Keizer de in hun ogen revolutionaire geschriften te bestrijden om de eenheid in kerk en land te handhaven.

Ook nu treden sommige overheden streng op tegen internetactivisten, bloggers en sociale media. Met de Great Firewall probeert de Chinese overheid internetdiensten zoals Facebook, Twitter en Google, maar ook WordPress, YouTube, Picasa en zo’n 2000 andere sites te blokkeren. In bepaalde landen worden de sociale media gezien als gevaarlijke krachten die uitgeschakeld of beteugeld moeten worden.

Censuur en omzeilen

Maar mensen zijn slim en bedenken allerlei wegen om verboden en blokkades te omzeilen. Drukkers produceerden stiekem toch allerlei werk dat formeel verboden was, op geheime persen, met gefingeerde impressa. De psalmberijming van Luthers medestander Johannes Bugenhagen verscheen zogenaamd in Bazel bij Adam Anonymus – die naam geeft al te denken. In werkelijkheid werd het boek gedrukt door de Antwerpse drukker Joannes Hillen van Hoochstraten, die op die manier toch werk van Bugenhagen kon verspreiden.

Huidige Facebookers of Twitteraars weten ook manieren te vinden om de internetcensuur te vermijden, door bijvoorbeeld een bepaalde VPN (Virtual Private Network) te gaan gebruiken zoals een in China woonachtige blogger beschrijft.⁴ Op die manier weet ze ongecensureerd over haar leven in China te publiceren – en tegelijkertijd de verboden sociale media die ze wil zien te gebruiken. Met haar blog kan ze veel lezers bereiken. Iedereen die wil weten hoe het leven eruitziet voor een Nederlander die in China woont en werkt, kan op haar blog terecht. In potentie kunnen dus alle 7 miljard wereldburgers haar wederwaardigheden lezen, als tenminste iedereen ongecensureerd internet zou hebben, zou kunnen lezen, Nederlands zou begrijpen en voldoende tijd zou hebben.

Volgers en nieuwe groepen

Dat is natuurlijk theoretisch. Niemand heeft miljarden volgers. Toch heeft de afgelopen tijd laten zien dat door Twitter en Facebook ontwikkelingen snel viral kunnen gaan. Een foto van het Syrische vluchtelingetje Aylan Kurdi verscheen in de reguliere media. De foto werd duizenden malen gedeeld op Twitter en andere sociale media en werd symbool voor de problematiek van vluchtelingen die in wrakke boten Europa proberen te bereiken. De snelheid waarmee een dergelijke foto zich zo verspreidt, is vele malen groter dan via de reguliere media. Bovendien wordt het gebruik persoonlijker. Mensen plaatsen de foto op Twitter of Instagram en voegen eigen commentaar toe, waarop vrienden of wildvreemden al dan niet instemmend reageren. Hierin worden ook mensen betrokken die voorheen niet of nauwelijks deelnamen aan het communicatieproces.

Zoals in het begin van deze bijdrage staat, gebeurde dat ook bij de introductie en volwassenwording van het gedrukte boek. Luthers ideeën kregen een veel groter bereik dan zonder de drukkunst het geval zou zijn geweest. En dat niet alleen. Drukkers gingen teksten produceren die voorheen mondeling doorgegeven werden zoals volksverhalen. Schoolkinderen kregen eigen schoolboeken en boeken werden in oplage gedrukt waardoor meer mensen erover konden beschikken. Het gedrukte boek zorgde voor een groter en gevarieerder lezerspubliek.

Status en commercie

Zowel de sociale media van nu als het boek in de zestiende eeuw zijn gebruikt als statussymbool. Welvarende zestiende-eeuwers lieten hun boeken bijzonder inbinden of versieren en illustraties met de hand inkleuren om mee te schitteren. Ze lieten zich afbeelden voor hun boekenkast om hun intellectuele status te onderstrepen. Net zoals nu mensen pronken met de nieuwste iPhone waarvoor ze een nacht op de stoep van de Apple-winkel hebben moeten liggen. Of ze melden trots dat ze wel 5.000 volgers hebben op Twitter of Instagram. Daarmee worden deze diensten ook commercieel interessant. Zo is Facebook een sterk merk en Zuckerberg doet allerlei overnames om het product nog invloedrijker te maken. Ieder zichzelf respecterend bedrijf manifesteert zich op Facebook om zijn bekendheid te vergroten en klanten te vinden.

Maar voor een internetbedrijf zover is, is veel geld nodig. Niet iedere startup wordt een succes. De broers Edial en Floris Dekker die investeerders vonden om in Berlijn hun bedrijf Gidsy te ontwikkelen, leken veelbelovend.⁵ Ze lunchten met de koningin en zaten aan tafel bij De Wereld Draait Door. Maar na het eerste jaar werden geen nieuwe investeerders gevonden en raakte het geld op. Het bedrijf werd verkocht en de broers gingen ieder hun eigen weg.

Menig drukker in de vroegmoderne tijd overkwam hetzelfde. Voor er überhaupt een boek gedrukt kon worden was veel geld nodig. Er moest een ruimte worden gehuurd en een pers en lettermateriaal worden gekocht. En voor ieder boek is inkt en vooral papier – de grootste kostenpost – nodig. Die investeringen werden pas geleidelijk terugverdiend – en voor velen duurde dat te lang. Ze hadden immers geen ervaring in het verkopen van grote oplagen, daarvoor was een goede marketing nodig. Van lieverlee werden wel strategieën ontwikkeld. Drukkersmerken maakten hun producten herkenbaar en door te kiezen voor bestsellers als het Leven van Jezus van Ludolf van Saksen – alleen al in Antwerpen vijftien drukken tussen 1500-1550⁶ – probeerden ze hun investeringen snel terug te verdienen.

Conn3ct

De hiervoor geschetste overeenkomsten zijn de inspiratie voor een reizende tentoonstelling, samengesteld door de Vlaamse Erfgoedbibliotheek en de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag ter gelegenheid van het feit dat Nederland en Vlaanderen samen gastland zijn op de Frankfurter Buchmesse 2016. Zestig vroeg zestiende-eeuwse boeken uit de erfgoedcollecties van de partners van de Vlaamse Erfgoedbibliotheek⁷ en uit de KB worden geëxposeerd in relatie tot ontwikkelingen in de sociale media van nu.

Bij binnenkomst treedt de bezoeker als het ware een sociaal netwerk binnen. Op interactieve schermen kan hij vragen beantwoorden die hem aan het denken zetten over media in het algemeen en zijn eigen mediagebruik in het bijzonder. De antwoorden en meningen verschijnen op een Social Wall die op meerdere plaatsen in de expositie te zien zal zijn. Het erfgoedmateriaal dat de samenstellende bibliotheken en hun partners al eeuwenlang koesteren wordt getoond in wisselwerking met de sociale media van nu. Tegelijkertijd wordt duidelijk welke risico’s sociale media met zich meebrengen. Want sluipenderwijs geeft de bezoeker veel informatie over zichzelf prijs via de interactieve schermen. Laat hij dat allemaal bestaan? Of heeft hij toch liever dat dat allemaal verdwijnt?

Marieke van Delft is conservator Oude Drukken bij de KB en een van de samenstellers van de expositie ‘Conn3ct’.

Noten

1. Zie hierover bijvoorbeeld: A. Pettegree, Brand Luther. New York 2015.
2. Zie hierover bijvoorbeeld: Alexander Pleijter, ‘”Twitterrevolutie” in Egypte, maar sociale media ontketenen geen revoluties’, De nieuwe reporter: tinyurl.com/5w8mcj6; geraadpleegd 7-9-2016.
3. Zie over verboden boeken: M.E. Kronenberg, Verboden boeken en opstandige drukkers in de hervormingstijd. Amsterdam 1948.
4. ‘Hoe omzeil je de Great Firewall van China?’, GoYvon, 29 september 2012; tinyurl.com/jx7cs72; geraadpleegd 23-9-2016.
5. Frans en Silvia Bromet maakten over hen de documentaire Veelbelovend (2013).
6. USTC; ustc.ac.uk; geraadpleegd 16-9-2016.
7. De Vlaamse Erfgoedbibliotheek is een samen werkingsverband van de volgende bibliotheken: Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen; Universiteitsbibliotheek Antwerpen; Openbare Bibliotheek Brugge; Universiteitsbibliotheek Gent; Provinciale Bibliotheek Limburg, Hasselt; Universiteitsbibliotheek Leuven.

Conn3ct doet drie landen aan

De tentoonstelling Conn3ct is op verschillende locaties in Duitsland, Nederland en België te zien:

• 7.10.2016 – 18.12.2016: Göttingen, Paulinerkirche
• 25.02.2017 – 21.05.2017: Den Haag, Museum Meermanno
• 22.06.2017 – 17.09.2017: Antwerpen, Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience
• 14.10.2017 – 29.04.2018: Hasselt, Provinciale Bibliotheek Limburg

Voor meer informatie: www.conn3ct.media, Twitter: #conn3ct

Deze bijdrage komt uit IP nr. 7 / 2016. Het gehele nummer kun je hier lezen.