Door Vincent M.A. Janssen
Hoe praat je met je ‘Qmom’ of een ‘compleetdenker’ zonder elkaar de tent uit te vechten? Of is het beter elkaar te negeren? In het laatste deel van Achter het nepnieuws blik ik terug op mijn ervaringen en vraag ik me af: En nu?
Het pak met een feestelijke vlinderdas hangt klaar, gestoomd en wel. In de binnenzak zitten spiekbriefjes met tips aan mezelf. ‘Vraag door’. ‘Oordeel niet’. ‘Zoek overeenkomsten’. De kerst moet het moment suprême van mijn reis door de nepnieuwswereld worden. Een jaar lang in de krochten van het internet heeft me klaargestoomd om een heel diner met mijn ‘wakkere’ familie door te komen, en om de onvermijdelijke gesprekken over de moddervloed die in de negentiende eeuw een geheime beschaving van de aarde spoelde op constructieve wijze te voeren. Alleen gooit nepnieuws op kerstavond al roet in het eten.
Geweld en tribunalen
Een familielid is ziek, zijn bingokaart met coronasymptomen hartstikke vol. Omdat ‘C19’ in mijn familie niet bestaat, gaat het diner alsnog door. Een zelftest dan maar? Dat is een ‘schending van de lichamelijke integriteit’. Iets met DNA-databanken, zeggen ze. De suggestie van de zelftest is genoeg voor dreigingen met geweld en tribunalen, mijn uitnodiging wordt zelfs ingetrokken.
Ik ben echter niet de enige met een lege agenda tijdens de feestdagen. Verre van, blijkt op de Reddit-pagina QAnonCasualties. Veel van de 230.000 lotgenoten hebben een schrijnende kerst achter de rug. Kleinkinderen die niet meer welkom zijn bij oma omdat ze zich lieten vaccineren. Een geprikte vrouw die alleen slaapt omdat haar man denkt dat hij nu magnetisch wordt van seks met haar. Ouders die al het contact verbreken met hun kinderen omdat ze een mondkapje droegen toen de pizzabezorger aan de deur stond. Andersom is in meerdere Reddit-, Facebook- en Telegram-groepen te lezen hoe mensen moeite hadden met hun ‘sheeple’-naasten die blind in het sterilisatiecomplot van de overheid stapten.
De meeste van al deze mensen zitten echter met dezelfde vraag: hoe moet ik nu omgaan met mijn vrienden, familie of collega’s? Ik sla mijn spiekbriefjes en enkele onderzoeken erop na in de hoop op wat handige tips.
Geen splijtzwam
Terugkijkend op het afgelopen jaar heeft deze serie een aantal inzichten opgeleverd. Zo blijkt nepnieuws een breed concept dat zich lastig laat definiëren en is consensus binnen de nepnieuwswereld ver te zoeken, mede omdat de consumenten en hun mediadiëten enorm divers zijn. Daardoor zijn de ‘oplossingen’ die nepnieuws moeten aanpakken zelden effectief. De talloze gesprekken die ik voerde met mijn echokamergenoten, de vele rabbit holes die ik inkukelde en mijn veranderende nieuwsbeleving geven echter ook hoop. Hoop dat nepnieuws geen splijtzwam hoeft te zijn, maar dan moet je wel rekening houden met de volgende drie zaken.
Allereerst: inhoudelijke gesprekken hebben weinig zin als je gesprekspartner een andere kijk op het concept ‘waarheid’ heeft. Dat is alsof je probeert te dammen met iemand die wil schaken. Het resultaat is vaak een welles-nietesdiscussie waar het halen van het eigen gelijk vooropstaat en intussen de ander voor domkop wordt uitgemaakt. Dit terwijl verschillende onderzoeken aanwijzen dat intelligentie en opleidingsniveau geen bepalende factoren zijn voor of iemand nepnieuws gelooft. Bedenk ook dat terwijl jij je afvraagt hoe je complotdenkende neef in hemelsnaam in bepaalde theorieën kan geloven, hij waarschijnlijk hetzelfde denkt over jou. In nepnieuwsgroepen heerst dan ook veel frustratie over waarom anderen maar niet hun waarheid zien.
Corona als projectiescherm
Ten tweede nemen we te snel aan dat ‘de ander’ slechte bedoelingen heeft. Neem een Facebook-reactie op een nieuwsartikel over corona waar iemand schrijft dat ‘een stem op de VVD een bewuste keuze vóór pedofilie is’. Of het verwijt dat ‘een klimaatontkenner iedereen wil laten stikken in de smog zodat de benzine betaalbaar blijft’. In beide gevallen wordt de ander tekortgedaan. Met een dergelijke animositeit is een gesprek voeren ook nog eens behoorlijk lastig. Onbewuste psychologische processen, zoals confirmation bias en patroonherkenning, zijn in dit geval realistischer verklaringen. Het afgelopen jaar zijn mijn tijdlijnen steeds meer gevuld met nepnieuws, zelfs als ik er bewust niet meer naar op zoek ging. Hoewel de rol van echokamers en filterbubbels beperkt is, helpen deze zeker niet mee.
Tot slot het belangrijkste inzicht: er zit altijd meer achter. Deze serie over nepnieuws gaat dan ook niet over ‘nep’ nieuws, maar over de onzekerheden en individuele zoektochten naar zingeving, verklaringen en vervulling. Neem corona. Dat is een projectiescherm voor allerlei grote maatschappelijke debatten. Talloze angsten en verlangens worden op de pandemie geprojecteerd. Zaken als armoede, overbevolking, wantrouwen, ongelijke kansen en angst voor de dood zijn vaak de diepere laag in discussies, en ook in het nepnieuws erover. Psychologen dichten, als het gaat om complottheorieën, daarnaast een rol toe aan het ego. ‘Ik weet iets wat jij niet weet’ geeft volgens hen een gevoel van macht aan mensen die zich daarvóór machteloos voelden.
Overtuigen met feitjes
Elkaar proberen te overtuigen met feitjes werkt zelden. Het is mij in het afgelopen jaar nooit gelukt om iemand op andere gedachten te brengen, ondanks mijn spervuur aan kritische vragen en wetenschappelijke literatuur. En alternatieve feiten die niet pasten binnen mijn definitie van waarheidsvinding, konden mij evengoed zelden overtuigen. Uit een recent verschenen paper in Nature blijkt dat als misinformatie in onze herinnering is ‘geëncodeerd’ en nieuwe informatie die ontkracht, de originele misinformatie nog altijd actief en concurrerend blijft.
Elkaar proberen over te halen hoeft ook niet het doel van een gesprek te zijn. We hoeven elkaar niet te ‘redden’ van complotten of van complotdenkers. Mick West, auteur van het boek Escaping the Rabbit Hole, laat in zijn onderzoek zien dat het stoppen met geloven van complottheorieën veelal vanuit de gelovige zelf komt, en niet door een feitenrelaas van familieleden. Verdiepen in de achterliggende zorgen is zinvoller, daar vond ik tevens de overeenkomsten met de mensen in mijn bubbels. Zo kan ik eindeloos discussiëren met mijn familie over de hoeveelheid hormonen in sojabonen, maar het wordt pas een goed gesprek als er wordt doorgevraagd. Dan blijkt het eigenlijk te gaan over veranderende voedseltrends en de druk om meer plantaardig te eten.
Meer dan verschillen
In het geval van soja kom je er met een goed gesprek waarschijnlijk prima uit. Discussies over bijvoorbeeld vaccinaties kunnen daarentegen behoorlijk hoog oplopen. Vandaar een bonustip: weglopen is oké, maar kom altijd terug. Willen we leren omgaan met verschillende definities van waarheid, dan zijn contact en discussie noodzakelijk. Keren we de rug naar iedereen met een ander wereldbeeld, dan riskeren we meer polarisatie. Acceptatie van al die waarheden is een hele uitdaging, maar realiseer je dat je relaties met anderen uit meer bestaan dan alleen de verschillen in overtuigingen. Daarom pak ik het contact met mijn familie weer op. Niet om te discussiëren over chemtrails, maar om betere gesprekken te voeren. En misschien, heel misschien, kunnen we de volgende feestdagen weer samen vieren.
Deel 1: Nepnieuwsinflatie
Deel 2: Het mediadieet
Deel 3: De echokamer
Deel 4: De geloofscrisis
Deel 5: Pleisters en remedies
Deel 6: En nu?
Vincent M.A. Janssen is redacteur van IP en complotdenker-in-opleiding.
Deze bijdrage komt uit de papieren IP #2-2022. Het hele nummer kun je hieronder lezen of downloaden.