Door Vincent M.A. Janssen
Een groot deel van de berichten die mijn tijdlijn vullen, komt met een waarschuwing over misinformatie. Of is al verwijderd voordat ik ze gelezen heb. Talloze initiatieven moeten ons beschermen tegen nepnieuws, maar werken ze ook? In deze vijfde editie van ‘Achter het nepnieuws’ zoek ik naar het antwoord.
De kerstlampjes boven de straten in Maastricht halen warme herinneringen aan de vorige feestdagen naar boven. Vooral van verhitte discussies aan de eettafel over politiek, corona en klimaatverandering. Het familiedebat tijdens het kerstdiner in 2020 over de aankomende vaccinaties was een van de aanleidingen voor deze serie. Ondanks alle inzet om nepnieuws te voorkomen de afgelopen tijd, zal ik mij ook deze feestdagen met verve moeten mengen in gesprekken over sojabonen vol vrouwelijke hormonen en bijwerkingen van vaccins. Hoe effectief zijn de maatregelen tegen nepnieuws dan eigenlijk geweest?
Ongehinderd onderdompelen
Van de Europese Commissie tot de basisscholen; de initiatieven om nepnieuws te bestrijden zijn haast ontelbaar. Ook ik heb al meerdere malen in een lokale bibliotheek staan prediken tegen zeventigplussers hoe je een Facebookpost van een kleinzoon kunt controleren op onjuistheden. Echter, het afgelopen jaar kon ik haast ongehinderd mezelf onderdompelen in nepnieuws. Sterker nog, ik zwem vrij rond in een Olympisch bad vol onzin, ver buiten het zicht van de badmeesters. Ondanks alle boosmakerij van politici, de maatregelen van techgiganten en de bezorgdheid van het onderwijs komt vijftien kilometer van mijn huis een groeiend aantal mensen bij elkaar in een schuur om een 5G-loze samenleving te bekokstoven.
Pion van Hugo
De oplossingen voor nepnieuws zijn vaak goedbedoeld, maar minder effectief dan we hopen. Neem factchecking, een stokpaardje van journalisten en wetenschappers. De impact ervan is onzeker, mede doordat het zich lastig laat meten. Onderzoek van de Universiteit van Amsterdam laat tevens zien dat mensen niet graag informatie lezen waar ze het op voorhand mee oneens zijn. De factcheck bereikt hen dan niet eens, laat staan als die achter een betaalmuur zit.
Hoe ineffectief een factcheck kan zijn, bleek uit een eigen krantenartikel. Ik checkte of het afschaffen van de anderhalvemetermaatregel de veroorzaker was van de toename in verkoudheidsklachten. Nee, was mijn weloverwogen antwoord. Dat kon je wetenschappelijk niet bewijzen. Het artikel had een averechts effect; het ging behoorlijk viraal in nepnieuwsgroepen. De vragende titel van het stuk was reden genoeg voor reageerders om aan te nemen dat het om een causaal verband ging. Onzin, werd er geroepen op sociale media, de verkoudheid was normaal die tijd van het jaar. Precies de conclusie van het stuk, maar zover kwamen de meeste lezers niet. Menig reageerder gaf aan zijn krantenabonnement uit wantrouwen allang te hebben opgezegd. En ik was plots ‘een pion van Hugo’.
‘Dat griepje’
Dat mijn echokamergenoten de geloofwaardigheid van gecheckte informatie ter discussie stellen, ondervindt ook Meta. Tegenwoordig staat op Instagram een waarschuwing als een bericht informatie over corona bevat, en op Facebook verschijnt een melding als een artikel mogelijk onwaar is. Sinds de start van de pandemie heeft Facebook halverwege dit jaar al meer dan 18 miljoen misleidende posts over het virus verwijderd, maar voor de mensen in mijn Facebookgroepen – wiens berichten keer op keer ge-redflagged worden – zijn dit bevestigingen van hun gelijk. ‘Ik kwam te dicht bij de waarheid’, schrijven ze als reactie op hun tijdlijn als hun bericht over kankerverwekkende mondkapjes verwijderd is. Of het geldt als bewijs dat Facebook samenspant met de overheid om ‘de waarheid te onderdrukken’. De algoritmes van Facebook die nepnieuws detecteren, worden ook eenvoudig omzeild in hun volgende post; dan is ‘corona’ gewoon vervangen door ‘C19’ of ‘dat griepje’.
Buitenaards wezen
Het wantrouwen geldt ook voor de zoekmachines, die hun muren steeds hoger optrekken met allerlei geverifieerde informatie. Google eens ‘vaccinatie’ en je moet eerst een halve meter naar beneden scrollen voor je bij het eerste zoekresultaat komt. Op een antivaxvriend heeft dit een averechts effect. Hij zweert er nu bij dat wetenschappelijke artikelen die niet in lijn zijn met het regeringsbeleid worden verwijderd van Google en DuckDuckGo. Zijn bewijs? Hij kan geen geloofwaardige literatuur vinden die onvruchtbaarheid na vaccinaties bewijst.
Die afwezigheid van informatie kan op verschillende manieren worden geïnterpreteerd. Als je nergens kunt vinden dat Elon Musk een buitenaards wezen is, is de kans groot dat hij dit niet is, maar na een jaar in de nepnieuwswereld betrap ik mezelf inmiddels op de gedachte of er geen diepgaand complot gaande is dat mij van de waarheid wil houden.
Schizofrenie
Rode vlaggetjes en zwarte lijstjes zijn voor veel consumenten van nepnieuws censuur. Onderwijsprogramma’s en communicatiecampagnes tegen misinformatie zijn propaganda. Sommigen komen daarom met meer creatieve ideeën: ‘In gesprek met complotdenkers? Benader ze als iemand met schizofrenie’, kopt De Telegraaf in november. Onderzoekers van UMC Groningen zagen namelijk overeenkomsten tussen complotdenkers en mensen met psychotische paranoïde wanen. Ik ga een poging wagen deze kerst, maar ik betwijfel of mijn ooms de vergelijking kunnen waarderen.
Zo krijgen nog meer oplossingen een A for effort, maar de praktische effectiviteit ervan blijft achter. Initiatieven over mediawijsheid, zoals allerlei infographics en games, bereiken vaak slechts een klein deel van de samenleving. Het verwijderen van nepnieuwsverspreiders van sociale media drijft hen naar andere platformen met minder regels, zoals Telegram. En het ontvrienden van een collega die laatst een bericht deelde van ‘een ONAFHANKELIJK medisch-wetenschappelijk professional’ heeft nooit mensen dichter bij elkaar gebracht.
SHIFT
De oplossingen werken vaak niet naar wens om een eenvoudige en tegelijkertijd complexe reden: dé complotdenker, dé nepnieuwsconsument, dé antivaxer, dé coronawappie bestaat niet. En andersom bestaan ook dé schapen en dé blinden niet. De motivaties, ideeën, visies, overtuigingen en geloven lopen ver uiteen. Van pragmatische en politieke overwegingen tot filosofische en spirituele. Het framen in pejoratieve termen ontmoedigt niet alleen zinvolle gesprekken, het draagt er ook weinig aan bij om onjuistheden de wereld uit te krijgen. Wetenschappelijke factchecks kunnen bijvoorbeeld handig zijn voor degenen die niet zeker zijn van een vaccinatie, maar ze doen weinig voor mensen die wachten op de SHIFT; een ‘tweedeling van bewustzijn’ in 2022 waar niet-spirituele mensen ‘worden verwijderd van de aarde’. Dat stond op Facebook, bewijs maar eens dat die niet gaat plaatsvinden.
Proef op de som
Het afgelopen jaar heb ik daarom meer gehad aan TikTokkers die gesprekken over nepnieuws met hun familieleden deelden dan aan de meeste antinepnieuwscampagnes. In die gesprekken zit de remedie voor een belangrijker probleem. Niet om nepnieuws uit de wereld te helpen, maar om elkaar te begrijpen. Dat is fundamenteler dan discussiëren over wat waar is en wat niet. Als je namelijk niet luistert naar de tirade van je neef over gemanipuleerde sterftecijfers, hoe kun je dan verwachten dat hij wel luistert naar jouw wetenschappelijke verklaringen?
De komende feestdagen gaat de proef op de som. Hoe voer je die dialoog zonder elkaars koppen in te slaan met Wikipediapagina’s en WordPress-wetenschap? Dat kunnen de techreuzen, overheden en wetenschappers niet voor ons beslissen, zij zitten niet aan de eettafel. Uiteindelijk moeten we samen verder, onderling, aan welke waarheden we ons ook vastklampen. De manier waarop lees je in de laatste editie van ‘Achter het nepnieuws’ in IP #2 van volgend jaar.
Deel 1: Nepnieuwsinflatie
Deel 2: Het mediadieet
Deel 3: De echokamer
Deel 4: De geloofscrisis
Deel 5: Pleisters en remedies
Deel 6: En nu?
Deel 6 zal verschijnen in IP #2 van volgend jaar.
Vincent M.A. Janssen is redacteur van IP en complotdenker-in-opleiding.
Deze bijdrage komt uit IP #9/2021. Het hele nummer kun je hieronder lezen of downloaden.