50 jaar bibliotheek- en documentatieopleiding: IDM heeft een schitterende toekomst achter zich

Is de IDM-opleiding in 2014 na vijftig jaar exit? Het lijkt er verdacht veel op, schrijft¹ Jelke Nijboer. Toekomstige informatieprofessionals komen uit verbrede bacheloropleidingen.

Door: Jelke Nijboer

Tien jaar geleden waren er nog zeven IDM-opleidingen (Informatiedienstverlening en -Management), alle verbonden aan grote hogescholen. (Te) kleine opleidingen die moeite hadden om het hoofd boven water te houden met een jaarlijkse instroom van maximaal enkele honderden studenten.

Niet verrassend is dat opleidingen de afgelopen jaren nieuwe perspectieven zochten of uit doelmatigheidsoverwegingen besloten om ermee te stoppen. De Hogescholen InHolland en Brabant trokken als eerste de stekker uit de IDM-opleiding. InHolland bood maar een aantal jaren deze opleiding aan, de Hogeschool Brabant liet voor het studiejaar 1999-2000 geen nieuwe instroom toe.² IDM Maastricht werd onderdeel van de opleiding Informatiemanagement bij de Hogeschool Zuyd. Inmiddels is deze opleiding in 2013 alweer opgenomen in een nieuwe ict-opleiding.³ IDM Amsterdam verdween in 2006 uit het Centraal Register Opleidingen Hoger Onderwijs Nederland (CROHO) en werd onderdeel van de populaire studie Media, Informatie en Communicatie van de Hogeschool van Amsterdam.

IDM Groningen, IDM Deventer en IDM Den Haag bleven over en zijn tot eind 2017 geaccrediteerd. Onlangs besloot echter de IDM Deventer dezelfde weg te volgen als Amsterdam en onderdeel te worden van de opleiding Media, Informatie en Communicatie in Enschede. De IDM-opleiding in Deventer wordt de komende jaren afgebouwd. Begin november 2013 verscheen een persbericht van de Hanzehogeschool, waarin te lezen valt dat de IDM Groningen ook wordt afgebouwd. Samen met de opleidingen Informatica en Business IT gaan ze verder in de hbo-ict-opleiding, onderdeel van het Instituut voor CMI. Ook de overgebleven IDM-opleiding Den Haag is zich al enige tijd aan het heroriënteren.⁴

In het kader van de landelijke herschikking van hbo-opleidingen is de kans nu reëel dat de IDM-licentie verdwijnt. Opgaan in een andere opleiding is een voor de hand liggende optie voor de overgebleven opleidingen.

Kwarteeuw bloei

De IDM-opleiding in 2014 na vijftig jaar exit? Een opleiding met een schitterende toekomst achter zich. De opleiding kent een lange en roemrijke geschiedenis. De basis werd vijftig jaar geleden gelegd in Amsterdam op de Keizersgracht. Hier startte in 1964 de eerste echte Bibliotheek- en Documentatieacademie (BDA). De opleiding Boekhandel en Uitgeverij (BU) kwam er vijf jaar later bij. Om in aanmerking te komen voor overheidssubsidie werd zij ondergebracht bij de Bibliotheek- en Documentatieacademie. In 1971 gingen beide opleidingen verder onder de naam Frederik Muller Akademie, kortweg FMA. In korte tijd werd de FMA een onmisbaar onderdeel van het stelsel bibliotheken, uitgeverijen en boekhandels die binnen de Amsterdamse grachtengordel opereerden. Afgestudeerden behoorden decennialang tot de boegbeelden van deze drie sectoren.

De eerste tientallen jaren groeide de instroom van de Bibliotheek- en Documentatieacademie in Amsterdam gestaag. In 1964 startte de opleiding met 75 studenten. Een instroom waar iedere IDM zich nu gelukkig mee zou prijzen! Op het hoogtepunt waren er tussen 1975-1980 160 eerstejaarsstudenten – en een wachtlijst. Er was geen selectie: wie het eerst komt, wie het eerst maalt. Studenten die het eerste jaar niet haalden, mochten het niet overdoen. ‘In die tijd belden moeders drie keer per week op om te horen of hun kind al geplaatst was’.⁵ De bloeitijd van de opleiding lag dus vooral in de jaren zeventig en tachtig. In de beginjaren van de FMA was de bibliotheekschool de groeimotor van de opleiding en liftte de BU mee. In 1980 waren er bijvoorbeeld 150 afgestudeerde bibliotheekstudenten, tegen 14 afgestudeerde BU-studenten.⁶ Twintig jaar later was de situatie omgekeerd.

Na de succesvolle start van de Amsterdamse opleiding werden er in tien jaar tijd nog vijf scholen opgericht: Tilburg (1968), Groningen (1969), Den Haag (1971), Deventer en Sittard (1975). In 1986 veranderde de Bibliotheek- en Documentatieacademie (BDA) in BDI (Bibliotheek en Documentaire Informatie). Door de herstructurering van het hoger onderwijs halverwege de jaren tachtig werden de driejarige BDA’s (twee jaar voor de assistentopleiding en een jaar vervolgopleiding) omgezet in vierjarige opleidingen die onderdeel werden van grote hogescholen. De FMA werd de ‘Faculteit Informatie en Communicatie’ van de Algemene Hogeschool Amsterdam.

Tot verdriet van velen verdween de merknaam FMA uit beeld en een paar jaar later maakte het instituut ook geen deel meer uit van de grachtengordel. Het werd gehuisvest in het voormalige Postbankgebouw bij het Amstelstation: de nieuwe hoofdvestiging van de gefuseerde Hogeschool van Amsterdam en de Algemene Hogeschool van Amsterdam. De andere BDI-opleidingen ondergingen hetzelfde lot als de FMA en werden onderdeel van grote hogescholen. Toeval of niet: niet lang daarna begon de neergang.

Kwarteeuw neergang

Veel (naams)veranderingen zijn vaak een voorbode van ontwikkelingen in een sector die nooit meer dezelfde zal zijn als voorheen. Na de naamswijziging in 1986 ging bijvoorbeeld de Amsterdamse opleiding in 1993 alweer verder als de afdeling Informatie van de Faculteit Economie en Informatie. In 1996 werd landelijk de zoveelste naamsverandering doorgevoerd: BDI werd Informatiedienstverlening en -Management (IDM). Drie jaar later ging de afdeling Informatie op in het Instituut voor Media en Informatie Management (MIM) van de Hogeschool van Amsterdam.

Bij de andere opleidingen waren soortgelijke ontwikkelingen. De populariteit van de opleiding nam duidelijk af en volgens nestor Ans Schonebaum deed het bekende imagoprobleem toen zijn intrede. Het feit dat er inmiddels zes BDI-opleidingen waren, maakte de voorlichting ingewikkelder. Ook kon het traditionele werkveld niet meer alle afgestudeerden plaatsen, waardoor de toekomstperspectieven minder rooskleurig werden.⁷ Het instroomoverzicht van 1990 t/m 1993 bij de opleidingen (zie figuur op pagina 16) geeft de neerwaartse trend duidelijk aan (-30%). Deze trend zette de volgende decennia door. In 1990 waren er nog ruim 600 eerstejaarsstudenten en ruim tien jaar later was de instroom gedaald tot onder de 250 studenten.⁹ De neerwaartse trend zwakte daarna wel af, maar een landelijke instroom die de laatste jaren schommelde rond de 150 studenten is niet voldoende voor de levensvatbaarheid van hbo-opleidingen.¹⁰

De visitatiecommissie die zich in 1993 boog over de BDI’s adviseerde onder andere om ten minste de helft van de opleidingen op korte termijn te sluiten.¹¹ De commissie schetste een drietal scenario’s die de opleidingen zouden kunnen volgen om de sterk teruglopende instroom een halt toe te roepen: survival of the fittest, een transferscenario en het innovatiescenario.

Het laatste scenario had de sterke voorkeur van de visitatiecommissie. Innovatie van het curriculum met het oog op de toekomstige eisen van informatieprofessionals werd door alle opleidingen omarmd. Dit scenario vroeg echter wel aanzienlijke investeringen. Het is de vraag of iedere opleiding over voldoende geld en middelen beschikte om dit te realiseren. Het andere dringende advies werd echter niet opgevolgd: sluiting van ten minste de helft van de opleidingen op korte termijn.

Tot verbazing van iedereen besloot InHolland om in Rotterdam een zevende IDM-opleiding in de markt te zetten. Dit was een kort leven beschoren, maar was toch onnodige concurrentie voor met name Den Haag en in mindere mate Tilburg en Amsterdam.

In de praktijk kwam het erop neer dat de meeste opleidingen op twee scenario’s inzetten: survival of the fittest en innovatie. Achteraf zou je kunnen vaststellen dat de aanbevelingen van de visitatiecommissie in de wind zijn geslagen en er geen keuzes zijn gemaakt, met als gevolg dat de IDMlicentie nu na ruim twintig jaar dreigt te verdwijnen. Dat is echter een te gemakkelijke constatering. Wie valt er iets te verwijten als er sindsdien nog twee succesvol verlopen accreditatietrajecten geweest zijn bij de IDM-opleidingen?

Toekomst

De eerste vijfentwintig jaar was het curriculum gecentreerd rond de sector bibliotheek en documentatie. Het was een duidelijk sectorgebonden opleiding. Door de snelle veranderingen in de informatiemaatschappij en het werkveld waarvoor informatieprofessionals worden opgeleid, is de opleiding in de jaren erna veel breder geworden. Het paradigma verschoof: informatie en media staan centraal, in alle mogelijke vormen en uitingen en niet gebonden aan plaats, tijd en sector.

De IDM-opleiding in 2014 exit? Het lijkt er verdacht veel op. Twee opleidingen werden gesloten, drie – en inmiddels met Groningen erbij vier – opleidingen kozen eieren voor hun geld en gingen op in een ict-opleiding of een populaire mediaopleiding. En naar verwachting zal ook de laatste zelfstandige IDM-opleiding, in Den Haag, in 2015 opgaan in een brede bachelor.

Komt het werkveld er dan niet bekaaid van af? Uit gesprekken met werkveldcommissies en uit de vakbladen rijst het beeld dat het werkgebied heel dynamisch en spannend is en steeds breder wordt. Er is zeker vraag naar breed opgeleide informatieprofessionals. Bij de overgebleven opleidingen en bij de opleidingen die in een media-opleiding zijn opgegaan, staan informatie- en mediagebruik/toepassingen centraal. Er worden goed opgeleide informatie- en mediaprofessionals afgeleverd, die ook in het traditionele werkveld prima aan de slag kunnen. Niet alleen als beginnend professional, ook voor afstudeerprojecten en stages kunnen deze studenten een prima bijdrage leveren. De afgestudeerde informatie- en mediaprofessional heeft naar mijn mening een schitterende toekomst voor zich.

Innovatie in verbrede bacheloropleidingen

Door: Jos van Dijk

Dat de merknaam IDM verdwijnt, wil nog niet zeggen dat er in het hbo geen informatieprofessionals meer zullen worden opgeleid. Een afgebakende opleiding voor een afgebakend werkveld is echter verleden tijd. Dat heeft niet alleen te maken met de interne dynamiek van het hoger onderwijs, waarin gestreefd wordt naar vermindering van het aantal afzonderlijke opleidingen en samenvoeging van programma’s in brede bachelors. Opleidingen hebben ook te maken met een steeds breder en diffuser werkveld waarin het lastig is een heldere afgebakende vraag vast te stellen. Informatieprofessionals werken overal. Maar ‘overal’ mist een aanspreekbare vertegenwoordiging.

IDM verdwijnt, maar IDM-docenten blijven en zij zullen studenten blijven opleiden voor een professionele en innovatieve aanpak van het beheer en de verspreiding van informatie. Dat bleek op 6 november in Amsterdam op een docentenmiddag waaraan docenten uit Groningen, Amsterdam en Den Haag deelnamen. De drie teams presenteerden daar elk een nieuw stukje van het curriculum en vonden elkaar daarmee duidelijk in de richting waarin toekomstige informatieprofessionals moeten worden opgeleid.

Big data is ‘big business’ volgens Peter Becker van de Haagse IDM. Hij ziet als taak voor de informatieprofessional het zoeken van creatieve toepassingen die organisaties verder kunnen helpen met alle informatie die zij continu in grote hoeveelheden opslaan. Open data zijn het ‘nieuwe goud’, citeerde Josef Sennekool van de Hanzehogeschool Groningen Eurocommissaris Neelie Kroes. Hij vertelde hoe zijn studenten allerlei nuttige toepassingen ontwikkelen met data van gemeentes en provincies. Om die toepassingen te laten werken is visualisatie (infographics en dergelijke) een mooi hulpmiddel, zo liet Nial MacKellar, student van de Hogeschool van Amsterdam zien aan de hand van zijn afstudeerproject. Datavisualisatie is op de HvA een populair onderwerp voor een brede groep studenten, vertelde docent Jan-Jaap Heine. Het verbindt de specialist in het zoeken en structureren met de webredacteur, vormgever en illustrator.

Big data, open data en datavisualisatie: in samenhang zijn het onderwerpen die een moderne opleiding voor informatieprofessionals kenmerken. In de keten data>informatie>kennis>wijsheid moet de toekomstige informatieprofessional een specialistische rol kunnen spelen die er uiteindelijk op is gericht individuen en organisaties de informatie en de kennis te leveren die zij nodig hebben. Om zo een bijdrage te leveren aan, zoals de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid het zo mooi zegt, ‘de verbetering van de kenniscirculatie’.^*

^*tinyurl.com/notjy9r

Noten

1. Dit artikel is mede gebaseerd op Gideonse, Corry (1994) ‘Er was eens….. De voorgeschiedenis van de opleiding’. In: Karakters. Amsterdam: Uitgeverij Stichting Argeloos, pp.8-15. De titel is ontleend aan een publicatie van Arie van der Zwan uit 1988: Zwan, A. van der (1988). Heeft het boekenvak een schitterende toekomst achter zich? Amsterdam: Vereeniging ter bevordering van de belangen de boekhandels.
2. Instroom IDM Tilburg stilgelegd (1999). InformatieProfessional, 3 (6),5.
3. Information Management (2013). www.zuyd.nl/studeren/studieoverzicht/information-management.
4. Zie elders in dit nummer de stand van zaken bij alle Nederlandse opleidingen.
5. Dries, Judith van den en Jelke Nijboer (1995). Flashback. In: Van Librije tot informatiecentrum. Liber Amicorum ter gelegenheid van het afscheid van Corrie Gideonse, Henk van den Ham, Nettie Heimeriks, Marijke Ruitenberg en Paul Schneiders. Amsterdam: Hogeschool van Amsterdam, pp.7-13.
6. Lijst van afgestudeerden (1994). In: Karakters. Amsterdam: Uitgeverij Stichting Argeloos, pp.183-232.
7. Idem.
8. Nijboer, Jelke (1994). Survival strategies of Dutch library education. In: The future of librarianship: proceedings of the 2nd international Budapest symposium, Jan. 1994. eds. R.F. Verwer, J. Nijboer and R.A.C. Bruyns. Amsterdam: Faculteit Economie en Informatie, pp.137-146.
9. Instroom IDM-opleidingen: 244 studenten (2005). InformatieProfessional, 9 (10),10.
10. Notulen landelijk overleg IDM Opleidingen, 2008-2011.
11. HBO-Raad (1993). Kwaliteit voor de informatiegebruiker: eindrapport van de visitatiecommissie bibliotheek en documentaire informatie, en boekhandel en uitgeverij. Den Haag: Voorlichtingsdienst HBO-Raad.

Jelke Nijboer is onderwijsmanager van het afstudeerprofiel Informatie en Media van de Opleiding Media, Informatie en Communicatie van de Hogeschool van Amsterdam. Hij schreef dit artikel op persoonlijke titel.

Deze bijdrage komt uit IP nr. 9 / 2013. Het gehele nummer kun je hier lezen