In oktober 2020 heeft de SHB/UKB-werkgroep Information Literacy leermaterialen op het gebied van informatievaardigheid beschikbaar gemaakt via het zoekportaal Edusources. Om te zorgen dat de materialen goed vindbaar zijn is er een taxonomie ontwikkeld op basis van een vergelijking van de meest relevante informatievaardigheidsstandaarden. Een reconstructie van het proces.
Door Harrie van der Meer en Marijn Post
In 2018 is de (voorloper van) SHB/UKB-werkgroep Information Literacy (IL) begonnen met het verzamelen van online beschikbare digitale (open) IL-leermaterialen bij universitaire en hogeschoolbibliotheken, mediatheken en studiecentra. Doel was om te inventariseren welke digitale IL-materialen er voorhanden zijn en uiteindelijk om deze materialen weer te delen met de rest van de IL-community in Nederland.
Om dit voor elkaar te krijgen was er in 2019 de mogelijkheid om aan te sluiten bij de pilot Zoekportaal voor open leermiddelen van SURF (nu Edusources). Daarbij kon aan de achterkant worden gebruikgemaakt van SURFsharekit, een repositorydienst voor het hoger onderwijs waarin eerder vooral (praktijkgericht) onderzoek en studentmaterialen werden opgeslagen. In deze pilot is SURFsharekit echter ook geschikt gemaakt voor het delen van leermaterialen, waarbij de onderwijs-metadatastandaard NLLOM is gebruikt.
Verschil per instelling
Voor het verbeteren van de vindbaarheid van de digitale IL-leermaterialen moest worden nagedacht over standaard trefwoorden. Al snel werd duidelijk dat de terminologie om de digitale leermaterialen te duiden per instelling verschilt, mede omdat bij het maken van de materialen wordt uitgegaan van verschillende IL-frameworks. Denk aan SCONUL Seven Pillars (Bent & Stubbings, 2011) en ACRL Framework (Association of College and Research Libraries, 2015). We zijn daarom op zoek gegaan naar standaard trefwoordenlijsten voor IL die we zouden kunnen gebruiken. Er bleken wel een aantal IL-taxonomieën en thesauri te bestaan, maar deze waren of te theoretisch van insteek (Hamminger, 2014, Stordy, 2015) of praktisch niet bruikbaar voor ons doel (Inskip, 2017). Ook kwam het voor dat informatievaardigheden maar een klein deel uitmaakt van de bredere taxonomie (Moyo, Madzima, Chikerema & Abdullah, 2015).
Stappen zetten
Omdat er geen IL-taxonomie of thesaurus beschikbaar was die voldeed aan onze eisen en doelen, hebben we uiteindelijk besloten om zelf een taxonomie op te stellen. Het idee was dat de IL-taxonomie zorgt voor een inhoudelijke hiërarchie bij de ordening van begrippen en onderwerpen en dat deze bruikbaar is voor alle digitale IL-leermaterialen, ongeacht het gebruikte IL-framework. Het gebruik van de taxonomie, samen met het gebruik van ongecontroleerde trefwoorden, moet leiden tot betere terugvindbaarheid van de digitale IL-leermaterialen. Daarnaast kan het een kapstok bieden aan andere zaken die gerelateerd zijn aan IL-onderwijs, zoals IL-competenties en IL Open Badges.
In onderstaande paragrafen zullen we ingaan op de stappen die we hebben gezet om tot een eenduidige IL-taxonomie te komen. We hebben hierbij zoveel mogelijk de stappen aangehouden zoals beschreven in hoofdstuk 3.3 van het boek Maak het vindbaar (Van Aalten et al. 2017) die gebaseerd zijn op de tien stappen van ‘how to build a taxonomy’ van STRAITS knowledge (2012). Bij het geschikt maken van de taxonomie voor SURFsharekit hebben we bovendien gebruikgemaakt van het Stappenplan Vakvocabulaire Open Leermaterialen van SURF.
Vergelijking van standaarden
Eén van de eerste stappen bij de totstandkoming van de taxonomie was het bepalen van facetten (hoofdonderwerpen) door het mappen van de hoofdelementen van de meest gebruikte informatievaardigheidsstandaarden/frameworks. Dit zijn: SCONUL (Bent & Stubbings, 2011), ACRL Framework (Association of College and Research Libraries, 2015), CILIP (Armstrong, Boden, Town, Woolley, Webber, & Abell, 2004), Australian & New Zealand IL Framework (Bundy, 2004), Kuhlthau (Kuhlthau, 2004) en Metaliteracy characteristics (Mackey & Jacobson, 2014). Deze IL-frameworks hebben allemaal geprobeerd het vakgebied Informatievaardigheid in kaart te brengen en maken daarbij gebruik van een eigen indeling, rubricering en invalshoek.
Veel IL-frameworks beschrijven competenties informatievaardigheid die te maken hebben met vaardigheden (actiegericht) en houdingsaspecten die nodig zijn om informatievaardig te zijn. Veelal volgen ze min of meer een stappenplan gebaseerd op het zoekproces, dat begint met het oriënteren op informatie en eindigt met het presenteren en publiceren van informatie. Uit praktische overwegingen is ervoor gekozen om de IL-frameworks aan de hand van deze ‘stappen’ te mappen om te komen tot een gemene deler (zie figuur 1, ga daarvoor naar het artikel in IP via de link onderaan dit artikel).
Enkele afwijkingen
Een aantal modellen wijkt echter af. Het ACRL Framework bijvoorbeeld gaat uit van zes frames en heeft een meer conceptuele insteek. Daarbij zijn veel verschillende concepten van toepassing op meerdere stappen in het zoekproces. Dit hebben we gevisualiseerd door per concept met kleuren aan te geven op welke stappen die van toepassing is. Ook het model van Kuhlthau wijkt wat af en beschrijft behalve benodigde vaardigheden en houdingsaspecten ook gedachten en gevoelens van de onderzoeker in de verschillende fases van het zoekproces. Daarnaast omvat het Metaliteracy-model behalve cognitieve, affectieve en gedragsaspecten ook metacognitieve aspecten.
Deze niet-actiegerichte aspecten (cognitief, affectief, gedrag, metacognitie) zijn in de vergelijkingsanalyse buiten beschouwing gelaten. De reden hiervoor is dat het in de meeste gevallen gaat over belangrijke maar impliciete factoren die te maken hebben met kritisch denken, zelfreflectie, gevoelens, en dergelijke. Hoewel het aanleren hiervan doelen op zich zijn, zijn ze meestal onderdeel van een didactische benadering en ook vaak gelinkt aan delen van het zoekproces. Het is vooralsnog niet te verwachten dat er onderwijsmaterialen zijn die uitsluitend gaan over deze aspecten/doelen.
Ook Research Data Literacy (RDL) nemen we niet expliciet mee in de analyse, met de kanttekening dat leermiddelen die betrekking hebben op data ook ingepast kunnen worden in de huidige opbouw (vervang ‘informatie’ door ‘data’). Ondanks deze verschillen is het toch gelukt om de diverse frameworks op hoofdpunten te mappen en een basis te leggen voor in eerste instantie zeven facetten (figuur 1, ga daarvoor naar het artikel in IP via de link onderaan dit artikel).
Zoektermen bij de facetten
Als volgende stap zijn we op zoek gegaan naar zoektermen bij de verschillende facetten (hoofdelementen). Het idee is dat als je zoekt met een zoekterm die hoort bij een facet, je automatisch bij de juiste materialen uitkomt. Bovendien geven de onderliggende zoektermen het facet meer body en inhoud.
Voor het genereren van zoektermen is een groot aantal online cursussen geanalyseerd met text mining-software (Voyant) en visueel gemaakt in een wordcloud (zie figuur 2, ga daarvoor naar het artikel in IP via de link onderaan dit artikel). Dit heeft geresulteerd in 140 trefwoorden die allemaal minimaal acht keer voorkwamen. Het matchen van deze trefwoorden met de gedefinieerde facetten was de volgende stap. Met behulp van card sorting-software (Proven by Users) hebben we vervolgens onze collega-informatiespecialisten gevraagd om de facetten te beoordelen en zoektermen te groeperen en te koppelen aan de door ons gevonden facetten. Dat leverde een lijst met facetten en eronder hangende zoektermen op die door de meeste collega’s werd gedragen.
Testen van de taxonomie
De laatste stap was het testen van de taxonomie in de praktijk. Collega’s hebben beoordeeld of zij in staat waren om hun digitale IL-leermaterialen te koppelen aan de zoektermen en facetten van onze taxonomie. Dat leverde veel nuttige informatie op, die we hebben gebruikt om aanpassingen te doen. Zo zijn de oorspronkelijke zeven (hoofd)facetten teruggebracht naar vijf. Ook zijn er facetten hernoemd, of zijn er deelfacetten toegevoegd omdat nog niet voor al het materiaal een goed facet aanwezig was om mee te werken.
Op het derde niveau van de taxonomie hebben we ‘oriënteren op het informatielandschap’ toegevoegd. Reden hiervoor is dat veel kennis-, vaardigheden- en bewustzijnsaspecten het zoekproces overstijgen en eigenlijk voorafgaand aan het zoeken al zouden moeten worden aangeleerd. Ook hebben we ‘synthetiseren’ en ‘creëren’ geclusterd en maken ze deel uit van ‘verwerken van informatie’ en niet, zoals bij veel frameworks, van de laatste stap ‘publicatie, communicatie en valorisatie’.
Eindresultaat
Het eindresultaat is een taxonomie informatievaardigheid die bestaat uit vier niveaus. De hoofdindeling heeft vijf facetten: oriënteren en specificeren, plannen en zoeken, kritisch beoordelen, organiseren en verwerken, en publiceren en communiceren (zie figuur 3, ga daarvoor naar het artikel in IP via de link onderaan dit artikel).
De keuze voor het aantal niveaus hangt samen met granulariteit, oftewel fijnmazigheid, de deelbaarheid van een systeem: maak je gebruik van grotere hoeveelheden kleinere delen of kleinere hoeveelheden grotere delen? De taxonomie is op dit moment eigenlijk nog te fijnmazig als je kijkt naar de huidige hoeveelheid onderwijsmaterialen. Het zal dus nog zo zijn dat een aantal (deel)facetten weinig materialen bevat. Bij de keuze hiervoor is echter geanticipeerd op ontwikkelingen in het vakgebied en de te verwachten groei van het aantal materialen. Bovendien maakt het gekozen aantal niveaus aanpassing in SURFsharekit voor de toekomst eenvoudiger.
Half november in gebruik
De perfecte taxonomie bestaat niet. Er zijn vaak meerdere keuzes mogelijk. Door veelgebruikte informatievaardigheidsstandaarden als basis te gebruiken en door consultatie van zoveel mogelijk vakcollega’s hopen we toch een taxonomie te hebben ontwikkeld die zo goed mogelijk aansluit bij hun wensen. Vanaf half november zal het mogelijk zijn om gebruik te maken van deze taxonomie bij het vinden van IL-materialen via het Edusources-zoekportaal.
Bronnen
- Aalten van, J. V., Linden, M. V. D., Sieverts, E., & Becker, P. (2017). Maak het vindbaar: op schijven, sites en SharePoint. Verkregen via: http://bit.ly/vindbaar.
- Armstrong, C., Boden, D., Town, S., Woolley, M., Webber, S., & Abell, A. (2004). Chartered Institute of Library Information Professionals (CILIP) defines information literacy for the UK. Verkregen via: http://bit.ly/informationliteracyUK.
- Association of College and Research Libraries (2015). Framework for information literacy for higher education. Verkregen via: http://bit.ly/framework-highereducation.
- Bent, M., & Stubbings, R. (2011). The SCONUL seven pillars of information literacy: Core model for higher education. SCONUL Working Group on Information Literacy. Verkregen via: http://bit.ly/IL-coremodel.
- Bundy, A. (2004). Australian and New Zealand information literacy framework. Principles, standards and practice (2nd ed.). Adelaide: Australian and New Zealand Institute for Information Literacy (ANZIIL) and Council of Australian University Librarians (CAUL). Verkregen via: http://bit.ly/australian-IL.
- Hamminger, L. (2014). A Taxonomy of Information Literacy. Gevonden via http://bit.ly/taxonomy-IL.
- Inskip, H. (2017). Information Literacy Thesaurus. Gevonden via http://www.bartoc.org/nl/node/18661.
- Kuhlthau, C. (2004). Seeking meaning: a process approach to library and information services (2nd ed.). Westport, CT: Libraries Unlimited.
- Mackey, T. P., & Jacobson, T. E. (2014). Metaliteracy: Reinventing information literacy to empower learners. American Library Association.
- Moyo, M., Madzima, K., Chikerema, T., & Abdullah, H. (2015). Layering information literacy: A taxonomy of literacies for academic and lifelong learning. In Proceedings of the International Conference on e-Learning, e-Business, Enterprise Information Systems, and e-Government (EEE) (p. 116). The Steering Committee of The World Congress in Computer Science, Computer Engineering and Applied Computing (WorldComp).
- SHB-UKB-SURF-werkgroep Bibliotheken en open en online onderwijs. (n.d.). Bibliotheken en open en online onderwijs. Gevonden via https://www.ukb.nl/e-learning.
- SURF. (n.d.). Zoekportaal met groot aanbod van open leermaterialen. Gevonden via https://www.surf.nl/zoekportaal/doe-mee-aan-de-pilot-zoekportaal-voor-open-leermaterialen.
- SURF. (n.d.). SURFSharekit: de online opslagplaats voor het hoger onderwijs. Gevonden viahttps://www.surf.nl/surfsharekit-de-online-opslagplaats-voor-het-hoger-onderwijs.
- Stordy, P. (2015). Taxonomy of Literacies. Journal of Documentation, 71(3), 456-476.
- STRAITS knowledge. (2012). How to build a taxonomy. http://bit.ly/taxonomyposter.
Harrie van der Meer is coördinator Informatievaardigheid/Onderwijsmateriaal bij de Bibliotheek UvA/HvA en trekker van de SHB/UKB-werkgroep Information Literacy.
Marijn Post is beleidsmedewerker/adviseur Leren en ICT bij de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen.
Deze bijdrage komt uit IP #8/2020. Het gehele nummer kun je hier lezen.