Vele Duitse bibliotheken hebben boeken die in de Tweede Wereldoorlog zijn gestolen door nazi’s. De Württembergische Landesbibliothek in Stuttgart is in 2016 begonnen met een zoektocht naar dit zogeheten Raubgut. Een interview met vakfererent Hans-Christian Pust.
Door: Ronald de Nijs
Met dank aan Marjolein Kranse
Om wat voor soort boeken gaat het precies?
‘In principe heeft het zogeheten Raubgut-probleem betrekking op elke bibliotheek met collecties met daarin boeken die voor 1945 verschenen zijn. Toch kan het ook bibliotheken betreffen die pas na 1945 zijn ontstaan. De boeken die in de Württembergische Landesbibliothek mogelijk onder Raubgut vallen, komen uit alle mogelijke categorieën: fictie, romans, kinderboeken en wetenschappelijke werken. Het betreft vaak heel eenvoudige boeken die weinig waarde hebben. Maar voor de erfgenamen is dit soms het enige wat er van hun familieleden nog overgebleven is.’
Kunt u iets vertellen over mogelijk Raubgut in uw bibliotheek?
‘In totaal hebben we tussen juni 2016 en januari 2019 ruim 86.000 boeken gecontroleerd. Hiervan zijn er tot nu toe 1690 als “verdacht” aangemerkt. De Württembergische Landesbibliothek is in 1944 zwaar getroffen door een bombardement. Daardoor werden veel boeken vernietigd die tussen 1933 en 1945 aangeschaft zijn. In ons project hebben we daarom speciaal de boeken bekeken die na 1945 antiquarisch opnieuw zijn aankocht.’
In 2016 bent u gestart met het project NS-Raubgutforschung.
‘Alle in de jaren vijftig en zestig antiquarisch aangekochte boeken worden onderzocht op eigendomskenmerken, zoals ex librissen, handgeschreven notities of stempels. De gevonden kenmerken slaan we in een eigen database op. De datasets bevatten zowel informatie over het boek als informatie over de eigendomskenmerken en worden aangevuld met scans van de individuele kenmerken die iets kunnen zeggen over de herkomst. Op basis van deze gegevens beginnen we de eerste zoektocht naar de betreffende personen of instellingen.’
‘“Verdachte” eigendomskenmerken worden in onze HerkomstWiki vermeld om ze toegankelijk te maken voor een breder publiek en vooral ook voor andere herkomstonderzoekers. Ook wordt het zowel in de catalogus van de Württembergische Landesbibliothek als in die van het samenwerkingsverband van bibliotheken in Zuid-West-Duitsland (SWB) aangegeven, als boeken als “mogelijk Raubgut” aangemerkt zijn. Ook worden verdachte gevallen vermeld in de Duitse Lost Art-database.’
Wat is het doel ervan?
‘Het doel van onze zoektocht is altijd de terugkeer of restitutie van de geroofde boeken aan de slachtoffers of hun erfgenamen. Verder presenteren we het project op verschillende conferenties. En vorig jaar presenteerden we de resultaten van ons onderzoek in een tentoonstelling in de bibliotheek. Ook boden we bij de tentoonstelling rondleidingen aan.’
U krijgt subsidie voor dit project?
‘Zowel de stichting “Deutsches Zentrum Kulturgutverluste” als het ministerie voor Wetenschap, onderzoek en kunst in Baden-Württemberg subsidiëren dit project. De financiering omvat materiaal- en personeelskosten voor een wetenschappelijk medewerker gedurende een periode van drie jaar.’
Houdt u zich als enige binnen de bibliotheek bezig met het vinden van de rechtmatige eigenaren?
‘Nee. De herkomst van de boeken wordt ook onderzocht door onze afdeling “Oude en waardevolle drukken”. Het gaat daar echter om de historische context van de collectie, niet om rechtmatigheid.’
‘Verder werken we met andere bibliotheken in directe uitwisseling samen, voornamelijk op conferenties en studiedagen. Zo is er twee keer per jaar een bijeenkomst van alle herkomstonderzoekers in bibliotheken uit heel Duitsland. Als er sprake is van Raubgut uit dezelfde bron in verschillende bibliotheken, wordt ook gezamenlijke teruggave georganiseerd.’
Kunt u een paar opvallende onderzoeksresultaten noemen?
‘We hebben in onze collecties bijvoorbeeld bijna honderd boeken van een vrijmetselaarsloge uit Ludwigsburg gevonden. Deze boeken kwamen in 1934 als “geschenk” in de bibliotheek terecht. Aangezien vrijmetselaarsloges al in 1933 verboden en ontbonden werden, gaan we ervan uit dat de leden geprobeerd hebben hun bibliotheek hier in veiligheid te brengen. Nadat we vorig jaar contact met de loge hadden opgenomen, waren ze daar eerst heel verrast dat de boeken zich bij ons bleken te bevinden. Dit voorjaar gaan de boeken terug naar de loge.’
‘Een ander interessant voorbeeld is de vondst van veertien boeken van de Hamburgse familie Baruch. Alle uitgaven zijn voorzien van het ex libris van het echtpaar. Hierin staan de namen van het paar en het toont een jongen op de rotsen van Helgoland met twee dikke boeken onder zijn arm geklemd. Georg Baruch was een handelaar uit Hamburg en werd op 8 november 1941 met zijn dochter Marion naar Minsk gedeporteerd; ze werden allebei vermoord. Zijn zoon kwam om in Auschwitz, alleen de tweede dochter kon naar Israël emigreren. In alle boeken van het gezin die zijn gevonden in de Württembergische Landesbibliothek, stond ook een stempel van een apotheker uit Stuttgart, Paul Braun. Wanneer precies en onder welke omstandigheden Paul Braun in het bezit van deze boeken kwam, is niet bekend. Het ex libris van de familie Baruch werd ook in de Staats- und Universitätsbibliothek Bremen gevonden. Een achterkleinzoon van het echtpaar Baruch woont tegenwoordig weer in Hamburg. De boeken zullen aan hem worden teruggegeven.’
‘Een bijzonder interessant geval is een boek uit het bezit van Max Hans Kuczynski, een Berlijnse bacterioloog en patholoog die in 1933 naar Peru moest vluchten. Zijn zoon was tot 2018 president van Peru. Het boek werd vorig jaar aan hem en zijn broer teruggegeven’.
‘Deze drie voorbeelden laten zien hoe mysterieus de wegen van boeken soms zijn en hoe moeilijk het is om uit te vinden hoe de boeken in onze bibliotheek terechtgekomen zijn.’
Wat maakt de zoektocht zo complex?
‘Het moeilijkste is om aan de hand van namen de exacte eigenaars te identificeren. Vaak gaat het om handgeschreven vermeldingen in de boeken, die moeilijk te ontcijferen zijn. In de overgrote meerderheid van de gevallen vinden we gewoon geen informatie over de personen en is het niet mogelijk om de vorige eigenaar te achterhalen. In onze zoektocht gebruiken we verschillende hulpmiddelen, zoals adresboeken, kranten, databases of documenten uit archieven. Meestal hebben de zoektochten geen resultaat.’
Het zal een emotionele gebeurtenis zijn voor de (achter)kleinkinderen van de oorspronkelijke eigenaars als u contact met hen opneemt?
‘De reacties verschillen. Vaak zijn mensen eerst verbaasd als we hen benaderen. Ze vragen zich af hoe deze boeken bij ons zijn gekomen en hoe we hen hebben gevonden. Meestal zijn ze uiteindelijk blij en willen ze de boeken ook graag terug hebben. Maar soms gebeurt het ook wel dat de interesse niet erg groot is.’
‘De erfgenamen die ons al hebben opgezocht om de boeken persoonlijk te bekijken, waren meestal erg ontroerd bij het zien ervan. Vaak hebben ze maar een paar dingen of helemaal niets meer van hun verwanten.’
Zullen alle boeken zijn teruggekeerd als het project in 2019 wordt afgerond?
‘Dat zou wenselijk zijn, maar komt helaas niet overeen met de realiteit. We hebben enkele boeken die we dit jaar willen teruggeven. Maar er zijn ook veel boeken waar we nog geen erfgenaam bij konden vinden. Hier is verder onderzoek nodig. In de meeste gevallen kunnen de vorige eigenaren niet exact worden geïdentificeerd. Daardoor kun je dus ook niet vaststellen of er daadwerkelijk sprake is van Raubgut. Bovendien kan niet worden uitgesloten dat er in andere collecties van de bibliotheek ook nog Raubgut aanwezig is.’
Lezing
Tijdens het 7. Bibliothekscongress 2019 in Leipzig houden Hans-Christian Pust en zijn collega Maria Nüchter op 20 maart een lezing over de zoektocht naar Raubgut. Het programma is hier te vinden.
Ronald de Nijs is eindredacteur van IP
Deze bijdrage komt uit IP nr. 2 / 2019. Het gehele nummer kun je hier lezen.