Op 1 juli jl. is de Wet auteurscontractenrecht van kracht geworden. In deze wijziging van de Auteurswet is een nieuw artikel opgenomen dat wetenschappelijke auteurs een wettelijk recht geeft om de resultaten van hun onderzoek in open access beschikbaar te stellen. Ook als wetenschappelijke uitgevers dat niet toestaan.
Door: Raymond Snijders
Het lijkt vanzelfsprekend: een onderzoeker doet onderzoek dat met publieke middelen gefinancierd wordt en publiceert vervolgens de onderzoeksresultaten in een wetenschappelijk tijdschrift dat door iedereen gratis gelezen kan worden. De belastingbetaler betaalt immers al mee aan dat onderzoek en dan is het logisch dat er niet nog eens betaald hoeft te worden om de resultaten ervan te mogen lezen. Of om het te mogen hergebruiken voor eigen doeleinden.
De praktijk is weerbarstiger. Uitgevers van wetenschappelijke tijdschriften eisen vaak het auteursrecht op voordat ze de artikelen met onderzoeksresultaten willen publiceren. En dat betekent dat auteurs (de onderzoekers) in veel gevallen hun artikelen niet opnieuw mogen publiceren, bijvoorbeeld op hun eigen website, zodat iedereen daar vrijelijk kennis van kan nemen.
In november 2013 kondigde staatssecretaris Dekker aan een betere toegankelijkheid van wetenschappelijke publicaties en onderzoeksgegevens te willen bewerkstelligen middels open access. Open access betekent dat de onderzoeksresultaten juist wel vrijelijk beschikbaar gemaakt moeten worden. Maar hoe zorg je er nu voor dat wetenschappelijke uitgevers hieraan gaan meewerken? En hoe zorg je ervoor dat onderzoekers hun auteursrecht niet overdragen aan die uitgevers?
Dat laatste is nu geregeld, want op 1 juli 2015 is de Wet auteurscontractenrecht in werking getreden. Dit is een wijziging van de Auteurswet die de contractuele positie van auteurs (en andere makers) ten opzichte van hun uitgevers (en andere exploitanten) op een aantal punten versterkt. Een van deze wijzigingen is een nieuwe bepaling die het mogelijk maakt om elders gepubliceerde wetenschappelijke artikelen na verloop van tijd in de vorm van open access beschikbaar te stellen.
Het wettelijk recht om open access te kunnen publiceren is vastgelegd in het nieuwe artikel 25fa Aw:
‘De maker van een kort werk van wetenschap waarvoor het onderzoek geheel of gedeeltelijk met Nederlandse publieke middelen is bekostigd, heeft het recht om dat werk na verloop van een redelijke termijn na de eerste openbaarmaking ervan, om niet beschikbaar te stellen voor het publiek, mits de bron van de eerste openbaarmaking daarbij op duidelijke wijze wordt vermeld.’
Dit betekent dat alle wetenschappelijke artikelen – van auteurs in onderzoeksinstellingen, universiteiten en hogescholen – dat geheel of gedeeltelijk gefinancierd is met (Nederlandse) publieke middelen na verloop van tijd (ook) open access gepubliceerd mogen worden. Mits daar de bron vermeld wordt van de oorspronkelijke publicatie en er een redelijke termijn met de uitgever afgesproken is.
Het is belangrijk om te beseffen dat deze open access-bepaling geen nieuwe uitzondering op het auteursrecht is maar een wezenlijk nieuw onderdeel van de persoonlijkheidsrechten van een auteur. Dit recht op open access publiceren kan, net als de andere persoonlijkheidsrechten, niet door een auteur overgedragen worden aan een uitgever. Het geldt met terugwerkende kracht eveneens voor bestaande overeenkomsten tussen auteurs en uitgevers en daarmee voor alle wetenschappelijke artikelen die in het verleden gepubliceerd zijn. Ook al hebben auteurs destijds hun rechten overgedragen aan uitgevers.
Er zal echter nog steeds een kloof blijven bestaan tussen wet en werkelijkheid. Auteurs zijn zich lang niet altijd bewust van welke rechten ze hebben, laat staan welke ze overdragen aan uitgevers. Uitgevers op hun beurt – vooral de buitenlandse – zullen Nederlandse auteurs de mogelijkheid moeten gaan geven om gepubliceerde artikelen alsnog via de website van de auteur of de instellingsrepositories vrijelijk beschikbaar te laten maken. Beide partijen moeten daar een werkbare redelijke termijn voor gaan afspreken en ook dat zal nog veel discussies gaan opleveren.
Open access publiceren zal niet van vandaag op morgen een logische keuze worden voor onderzoekers. Het vastleggen van het recht op open access in de Auteurswet is echter een belangrijke eerste stap en het is te hopen dat wetenschappelijke auteurs er ook gebruik van gaan maken.
Raymond Snijders is senior informatiebemiddelaar bij Hogeschool Windesheim.
Deze bijdrage komt uit IP nr. 6 / 2015. Het gehele nummer kun je hier lezen