Een muisstille website en een passief Facebookgroepje; dat was het enige dat vorig jaar nog restte van de internationale bibliothecarissenbeweging Radical Reference. Maar door de verkiezing van Donald Trump als president en het daaropvolgende nepnieuwscircus bloeide het activisme bij veel Amerikaanse bibliothecarissen weer op. De RadRef Librarians zijn terug van weggeweest.
Door: Vincent Janssen
Toen in 2004 bijna tweeduizend mensen ten onrechte werden gearresteerd in de VS, konden sommige bibliothecarissen niet machteloos toekijken. Naar aanleiding van de nominatie van voormalig presidentskandidaat George W. Bush hadden er in de VS honderden protesten plaatsgevonden, waarbij de Amerikaanse autoriteiten hard optraden. In New York kwam daarom een groepje bibliothecarissen bijeen die de nodige orde wilde scheppen in de informatieoorlog die volgde na die arrestaties. Zij zorgden voor de verspreiding van gedegen juridische informatie. Honderden gearresteerden, demonstranten en journalisten werden op deze manier voorzien van feitelijke, correcte informatie. Het merendeel van de gearresteerden werd al snel vrijgelaten door toedoen van, naar eigen zeggen, de bibliothecarissen.
Sindsdien gaan deze informatieprofessionals door het leven als de Radical Reference Librarians. Na 2004 verspreidde de beweging zich via lokale initiatieven door de gehele VS; van New York tot Los Angeles ondersteunden groepjes bibliothecarissen protesten en activistische bewegingen. In 2013 ging de beweging op sabbatical; het politieke klimaat was toentertijd iets afgekoeld. Sinds begin dit jaar, te midden van alle politieke tumult, is de groep echter opnieuw ten strijde getrokken. Access for all is hun strijdkreet en social media het favoriete wapen.
Spandoeken zwaaien
De Amerikaanse protesten van het afgelopen jaar staan bij velen nog in het geheugen gegrift. #LibrariesResist (zie het artikel van Marjo Bakker in IP 5 / 2017) en de March for Science waren krachtige reacties tegen het nieuwe Amerikaanse bewind, waarbij bibliotheken en masse hun tanden lieten zien. Ook de RadRef Librarians waren van de partij, maar zij deden (en doen) meer dan enkel met spandoeken zwaaien. Nog voordat post-truth in 2016 door Oxford Dictionaries tot woord van het jaar werd bestempeld, stonden zij al aan het front om nepnieuws te bevechten. Met typische bibliotheektaken – zoals referenties aanbrengen, informatie toegankelijk maken en voorlezen – proberen zij de burgers in hun lokale gemeenschap te voorzien van feiten.
Wat maakt deze bibliothecarissen ‘radicaal’? Volgens RadRef-aanhanger Lana Nicole is dit de ‘durf van de radicale bibliothecarissen om zich te bemoeien met politieke en sociale kwesties, ondanks de professionele druk om neutraal te blijven’. Zo probeerden veel Amerikaanse RadRef Librarians recentelijk nog om iedereen van zo grondig mogelijke historische kennis te voorzien tijdens de verhitte discussies over het verwijderen van standbeelden van Confederatiegeneraals die pro-slavernij waren. Veel conservatieve Amerikanen waren het oneens met de besluiten om de beelden weg te halen; zij rekenen deze sculpturen tot historisch erfgoed. Via berichten op social media, presentaties en het verspreiden van flyers poogden de bibliothecarissen deze debatten in goede banen te leiden en het circulerende nepnieuws te ontmaskeren. En daar was geen bieblidmaatschap voor nodig.
Grassroots
Door deze acties lijkt het erop alsof er achter RadRef een heuse organisatie zit, maar niets is minder waar. Het is een typische grassroots-beweging. Je ergens aanmelden is niet mogelijk; als je het met de idealen van de beweging eens bent en je je als activist inzet, mag je jezelf een radicale bibliothecaris noemen. Door de afwezigheid van een organisatie en een hiërarchie is het meten van de omvang van de beweging echter lastig. De Facebookgroep waar RadRef Librarians onderling informatie delen en discussiëren, kent in ieder geval zevenhonderd leden, waarvan de meeste werkzaam zijn bij openbare- en bij universiteitsbibliotheken.
De website radicalreference.org heeft vooral een gidsfunctie: hoe kun je een eigen lokale beweging op gang krijgen? Zo verenigden verschillende bibliothecarissen in Boston zich in een lokaal collectief om Wikipedia-cursussen en informatievaardigheidstrainingen aan inwoners te geven. Ditmaal niet in de bibliotheek, maar in buurthuizen, cafés en bij lokale verenigingen.
Gepolitiseerd
Dat kennis tegenwoordig gelijkstaat aan (politieke en sociale) macht, moge duidelijk zijn. Toch blijft het verstofte en politiek-passieve imago van ‘de bebrilde bibliothecaris’ bij menigeen hangen, schrijft RadRef-sympathisant Anne DeGrace (Nelson Public Library) in een van haar columns. Vreemd vindt ze dat, want de bibliotheek is historisch gezien steevast gepolitiseerd: ‘Er zullen altijd mensen zijn die zich bedreigd voelen door informatie, of het nu gaat om een weinig vleiend nieuwsartikel of een standpunt van de oppositie’. Dat is volgens DeGrace ook de reden waarom in het verleden, op grond van allerlei ideologieën, boeken werden verbrand en bibliotheken werden vernield.
De radicalisering van bibliothecarissen is dan ook verre van nieuw te noemen. Onderzoeker Melissa Morrone heeft de RadRef-beweging bestudeerd en constateerde dat bibliothecarissen al decennia lang samenwerken met activisten en onafhankelijke journalisten. Activisten kunnen terecht bij deze groep bibliothecarissen voor onder andere het controleren van bronnenmateriaal dat gebruikt kan worden tijdens debatten en protesten.
Politieke voorkeur
Het onderzoek van Morrone toont vooral aan dat de beweging niet geïnstitutionaliseerd is, maar een ideaal belichaamt dat in tijd en ruimte breed gedragen kan worden. Voornamelijk progressieve sociale kwesties – zoals vrouwenrechten, LGBTQI-emancipatie en burgerrechten – doen het volgens het onderzoek erg goed onder de radicale bibliothecarissen. Hoewel de aanhangers van verschillende instellingen komen, allerlei functies bekleden en uiteenlopende politieke standpunten innemen, zetten zij zich samen in voor factchecking en waarheidsdistributie.
Lia Friedman, beheerder van de ‘officiële’ Radical Reference-Facebookpagina, vertelt aan IP dat tijdens een RadRef-bijeenkomst in juli zowel Republikeinen als Democraten bijeenkwamen om een zogeheten know-your-rights-training te organiseren voor immigranten uit een aantal islamitische landen die bedreigd werden door Trumps reisverbod. Het toegankelijk maken van kennis was voor deze bibliothecarissen belangrijker dan hun politieke voorkeuren.
Inactivisme
De RadRef-beweging beperkt zich vooralsnog tot de VS, waar bibliotheken sinds de jaren zestig al activistische trekken vertonen – onder andere door de vele sociale en raciale problematieken in het land. Een Nederlandse variant kennen we op het moment niet, waarschijnlijk mede door het stabiele politieke klimaat. Dit betekent echter niet dat de Nederlandse bibliothecarissen inactivisten hoeven te zijn. De kernwaarden van de beweging, waaronder het actief verspreiden van open informatie onder de bredere bevolking, zijn bewonderenswaardig en bruikbaar in eigen land. Het activisme getuigt van een maatschappelijk verantwoordelijkheidsgevoel dat zich ook manifesteert buiten de muren van de eigen instelling. Dat kunnen we ook in Nederland gebruiken, bijvoorbeeld om al het nepnieuws de wereld uit te helpen. Wie pakt de handschoen op?
Vincent Janssen is redacteur van IP en specialist Scientific Information bij de Maastricht University Library.