Memory of paper is een fijn vertrekpunt voor iedereen die op zoek is naar een bepaald watermerk of meer wil weten over papiergeschiedenis en watermerken.
Door: Marieke van Delft
Een watermerk is een van de opvallendste kenmerken van papier uit de vroegmoderne tijd. Het is een gestileerde afbeelding die zichtbaar wordt door het papier tegen het licht te houden. Zo’n merk werd gemaakt door op de zeef waarmee papier werd geschept, een figuur van draad aan te brengen. Op deze plaats werd het papier bij het scheppen dunner, waardoor een afbeelding zichtbaar wordt als men het papier tegen het licht houdt.
Watermerken dienden indertijd als kwaliteitswaarborg. Je kunt uit de watermerken afleiden in welke regio of op welke papiermolen het papier is gemaakt. Nu kunnen ze ook gebruikt worden voor datering. Daarom wordt er al eeuwenlang onderzoek gedaan naar deze merken, resulterend in grote naslagwerken in gedrukte vorm van Gerhard Piccard of Moïsne Briquet.
Online databases
Sinds de opkomst van internet kwamen er ook online watermerkendatabases. Mijn voorganger, Gerard van Thienen, heeft er bijvoorbeeld voor gezorgd dat alle watermerken uit Nederlandse incunabelen te raadplegen zijn via de database Watermarks in Incunabula Printed in the Low Countries. Met die database participeerde ik namens de KB tussen 2005 en 2009 in het door de EU gefinancierde Bernstein-project.
De bedoeling van dit project was om een Europees watermerken portal op te richten en bestaande databases te integreren. In de projectfase ging het om vier databases. Daarvoor werd een meertalige thesaurus voor watermerkenterminologie en een gemeenschappelijke classificatie ontwikkeld. Ook werd een visuele zoeksystematiek gemaakt en werd de mogelijkheid van beeldherkenning onderzocht. Dit alles resulteerde in de website Memory of paper waar op allerlei manieren naar watermerken kan worden gezocht. De resultaten kunnen ook geografisch en statistisch getoond worden.
Tien talen
Na afloop van het project is aan de website doorgewerkt met als resultaat dat er nu 35 watermerkencollecties met gezamenlijk 248.682 watermerken uit 16 landen op de website gepubliceerd zijn (stand van zaken augustus 2018). Ook de eerder genoemde gedrukte naslagwerken zijn hierin opgenomen. Bovendien biedt de website een internationale bibliografie op het gebied van papiergeschiedenis en een downloadbaar programma om zelf watermerken te beschrijven.
Bernstein was een Europees project en er is dan ook naar gestreefd de website in zoveel mogelijk talen beschikbaar te krijgen. En hoewel we aanvankelijk dachten dat een Nederlandse versie niet nodig was, is afgelopen voorjaar het Nederlands als tiende taal toegevoegd. Memory of paper is een geweldig startpunt voor iedereen die op zoek is naar een bepaald watermerk of meer wil weten over papiergeschiedenis en watermerken.
Wat is er te zien?
Watermerken zitten ín het papier. Ze zijn alleen zichtbaar als je dat tegen het licht houdt. Je kunt ze ook op andere manieren tonen: door wrijfsels, bètaradiografie en backlight fotografie.
Bij de twee eerste technieken is de tekst niet meer te zien en is het watermerk goed zichtbaar. Voor de website Watermarks in Incunabula printed in the Low Countries zijn deze technieken gebruikt zoals op bijgaande plaatjes van die website te zien is. Het ene is een bètaradiografie, het tweede een wrijfsel. Bij een wrijfsel wordt het watermerk ‘afgewreven’. Je legt een dun velletje papier op het watermerk en gaat er vervolgens voorzichtig met een zacht potlood overheen. Door het verschil in dikte van het papier verschijnt het watermerk.
Aan het wrijfsel is nog iets te zien: in het midden loopt een witte streep. Watermerken zitten op een bepaalde plaats in een vel papier. Waar ze vervolgens op de pagina’s in een boek terechtkomen, hangt af van het formaat van het boek omdat het papier daarvoor één of meerdere keren wordt gevouwen. Bij een folioformaat (een groot boek) wordt een vel eenmaal gevouwen en zit het watermerk in het midden van de pagina; bij een kwarto wordt een vel tweemaal gevouwen en komt het in de rug van het boek. Dan wordt het watermerk in tweeën gereproduceerd en ontstaat in het midden een ontbrekend stukje. Dat is die witte streep.
Marieke van Delft is conservator Oude Drukken bij de Koninklijke Bibliotheek.
Deze bijdrage komt uit IP nr. 6 / 2018. Het gehele nummer kun je hier lezen