Gedegen kennis van WinIBW, affiniteit met museumbibliotheken en stressbestendigheid. Sollicitanten die aan dit profiel voldeden konden eind 2016 reageren op een vacature bij de bibliotheek van het Rijksmuseum van Oudheden. Als je de baan kreeg, mocht je titels invoeren, bezoekers ontvangen, archiveren en nog veel meer. Klonk goed, op een klein detail na: je kreeg geen loon. De plaatsing van deze vrijwilligersvacature zorgde voor een hevige discussie, onder andere op NEDBIB-L, de discussielijst voor bibliothecarissen en informatieprofessionals. De functie zou namelijk een voorheen betaalde baan innemen.
Door: Vincent Janssen
In 2014 luidde vakbond CNV al de noodklok: arbeidsverdringing zou steeds vaker voorkomen. In bepaalde sectoren zouden werknemers met een betaalde baan op een zorgelijke schaal vervangen worden door vrijwilligers of onbetaalde stagiaires. Naast de zorginstellingen bleek vooral ook de bibliotheek een risicosector te zijn. Maar hebben vrijwilligers, drie jaar nadat het CNV alarm sloeg, nu echt de banen ingepikt van archief- en bibliotheekmedewerkers? IP zocht het uit.
Ophef
Bezuinigingen in de culturele sector, in combinatie met jarenlang teruglopende bezoekersaantallen, hebben gezorgd voor een krapte in de budgetten. Het is dan ook niet vreemd dat veel instanties zich wendden tot vrijwilligers. Personeelskosten zijn immers een van de hoogste kostenposten. Een grootschalige inventarisatie van Stichting BibliotheekWerk liet drie jaar geleden al zien dat 92 procent van de ondervraagde openbare bibliotheken werkte met vrijwilligers. Volgens het rapport betekende dit niet dat de betaalde medewerkers daarmee overbodig werden. De taken van deze vrijwilligers liepen sterk uiteen, en ‘slechts’ een kwart van hen verrichte ‘werkzaamheden […] die eerder door een werknemer met een arbeidsovereenkomst werden uitgevoerd’, aldus het rapport.
De ophef die vakbond CNV maakte was volgens Stichting BiliotheekWerk niet helemaal terecht. Uit het onderzoek bleek namelijk dat veel bibliotheken pas meer vrijwilligers aannamen op het moment dat zij de dienstverlening wilden uitbreiden: hoe meer vaste medewerkers een bibliotheek had, hoe meer vrijwilligers zij aannamen. Stichting BibliotheekWerk concludeerde daarom ook dat het ‘niet aannemelijk lijkt dat een vrijwilliger een volledig takenpakket over kan nemen van een werknemer met een arbeidsovereenkomst’. Is er dan nog reden tot zorg?
Arbeidsverdringing
Volgens een onderzoek van de Boekmanstichting uit 2015 zijn de effecten van drastische overheidsbezuinigingen echter benauwend. Het aantal vaste fte’s in openbare bibliotheken zou sinds 2010 gedaald zijn met 25 procent, terwijl het aantal vrijwillige fte’s tegelijkertijd steeg met 27 procent. Een aanzienlijk deel van deze vrijwilligers zou bovendien dit werk doen omdat ze géén betaalde baan konden vinden. Pas afgestudeerden en vijftigplussers zouden een grote portie van deze werkzoekende vrijwilligers voor hun rekening nemen.
Aan de hand van de cijfers van de Boekmanstichting voorspelde de Volkskrant in 2015 dat ‘de grootste klap in de cultuursector nog moet komen’; er zouden namelijk nog veel bezuinigingen doorgevoerd kunnen worden door de gemeenten. Deze bezuinigingen zouden de arbeidsverdringing van bibliotheek- en archiefmedewerkers verder in gang zetten.
Aanvulling
Ondanks dat arbeidsverdringing in openbare bibliotheken zichtbaar lijkt in de cijfers van de Boekmanstichting, vindt deze vermeende ontwikkeling niet zonder slag of stoot plaats. De Bibliotheek Utrecht raakte in een juridische strijd verwikkeld toen zij tijdens een reorganisatie betaalde werknemers probeerde te vervangen door vrijwilligers. Vakbond FNV spande in 2016 een kort geding aan om de bibliotheekmedewerkers te beschermen tegen deze rigoureuze arbeidsverdringing. En met succes, want het vonnis luidde dat ‘vrijwilligers niet ingezet mogen worden voor werkzaamheden die […] door betaalde werknemers werden verricht’.
Desondanks nemen de vacatures voor vrijwillige bibliotheekmedewerkers alsmaar toe. Alleen al op de website van Biblionet Groningen, netwerkorganisatie voor bibliotheken in stad en provincie Groningen, staan 34 vacatures voor vrijwilligerswerk. Het merendeel beslaat de functie ‘vrijwillige medewerker’, waarvan de taken akelig veel lijken op de reguliere taken van een betaalde bibliotheekmedewerker. Toch hoeven de betaalde medewerkers in Groningen niet te vrezen voor hun baan: ‘De vrijwillige medewerkers nemen [namelijk] niet de plaats in van betaalde medewerkers,’ meent Nienke Sikkema van Marketing & Communicatie (Biblionet Groningen). ‘Ze nemen wel bepaalde taken over, vooral in de directe dienstverlening, zodat we de betaalde medewerkers vrijspelen voor nieuwe rollen.’ Biblionet Groningen zit momenteel in een transitie waarbij ze een bredere functie probeert te vervullen: ‘Van uitleenbibliotheek naar een maatschappelijke, educatieve bibliotheek,’ aldus Sikkema.
Nieuwe dienstverlening
Een groot aantal openbare bibliotheken maakt een soortgelijke verschuiving door. Maar de vrijwilligers spelen niet alleen het betaalde personeel vrij; vaak zijn het ook juist de vrijwilligers die de nieuwe taken gaan vervullen. Zo worden de ongeveer 500 vrijwillige medewerkers bij Biblionet Groningen bijvoorbeeld ingezet ‘om boeken thuis te bezorgen bij mensen die niet zelfstandig naar de bibliotheek kunnen komen’, zegt Sikkema. Naast deze bezorgdiensten nemen de vrijwilligers ook veel educatieve taken op zich. Zo worden bij de KopGroep Bibliotheken in Texel, Den Helder, Hollands Kroon en Schagen vrijwilligers ingezet bij de ondersteuning van digitale vaardigheden en voor taallessen. Volgens Maaike Vonk, vestigingscoördinator Texel bij KopGroep Bibliotheken, is ‘door automatisering minder personeel nodig in de frontoffice, maar heeft de nieuwe dienstverlening op het digitale vlak en de bestrijding van laaggeletterdheid activiteiten voortgebracht waarbij de vrijwilligers onontbeerlijk zijn’.
Ook aan de andere kant van het land nemen ‘de vrijwilligers taken en diensten op zich die anders niet aangeboden kunnen worden’, aldus Baukje Vrieswijk, hoofd Publiek & Informatie bij de SCHUNCK*-bibliotheek in Heerlen. Het leiden van leeskringen, ‘Taalmaatje’ zijn en het verzorgen van klik-en-tik-cursussen horen allemaal tot de educatieve trajecten waar de bibliotheek vrijwilligers voor inzet. Ondanks dat de aantallen vrijwilligers enorm toenemen (alleen al in Groningen bijvoorbeeld met 20 procent in de afgelopen twee jaar), zien de openbare bibliotheken zelf geen arbeidsverdringing plaatsvinden.
Archief
Niet alleen in de openbare bibliotheken, maar ook in de archieven werkt men al jaren met vrijwilligers. Volgens Stef Uijens van het Regionaal Archief Tilburg is er wel een duidelijke stijging geweest in het aantal vrijwillige medewerkers de laatste tien jaar. Maar ook in de archieven heerst niet het idee dat deze vrijwilligers de betaalde medewerkers op straat zetten. Zij hebben namelijk vooral ondersteunende taken, die het werk van de betaalde medewerkers ontlasten: ‘De vrijwilligers houden zich bezig met verschillende werkzaamheden, van het beschrijven van foto’s en het transcriberen van oude teksten tot het ondersteunen van restauratie en conservatie,’ aldus Uijens. Bas van der Wulp van het Archief Delft stelt ook dat bij zijn instelling de vrijwilligers slechts toegevoegde werkzaamheden uitvoeren, zoals ‘het invoeren van kaartsystemen en het indexeren van gescande bestanden’.
Studentmedewerkers
De bibliotheken van hogescholen en universiteiten zitten vooralsnog zonder grote budgettaire schaarste, waardoor de economische prikkels om vrijwilligers aan te nemen wellicht minder aanwezig zijn. Daarnaast hebben vele universiteits- en hogeschoolbibliotheken een andere manier gevonden om tegen lagere kosten het dienstenaanbod te vergroten: het inzetten van studentmedewerkers.
De universiteitsbibliotheek in Maastricht werkt zo al enige jaren met een groot team van studentmedewerkers. Zij ondersteunen niet alleen de reguliere staf tijdens de kantooruren, maar bieden ook een afgeslankte dienstverlening tijdens de avonden en de weekenden. Ook in deze gevallen vindt er dus geen arbeidsverdringing plaats, maar slechts een uitbreiding van de dienstverlening.
Skeleton crew
Nu er steeds meer betaalde banen verdwijnen (25 procent van de vaste fte’s in openbare bibliotheken sinds 2010, aldus de Boekmanstichting), wordt met een beschuldigende vinger gewezen in de richting van het alsmaar toenemende aandeel van vrijwilligers. Een daling in het aantal betaalde fte’s en een gelijktijdige stijging in onbetaalde fte’s hoeft echter niet direct arbeidsverdringing te betekenen. In het geval van de openbare bibliotheken en archieven zijn de vrijwilligers namelijk vooral een middel om de dienstverleningen uit te breiden, ondanks de onafwendbare bezuinigingen in de sector.
Zonder vrijwilligers zouden de kerntaken van de openbare bibliotheek alsnog uitgevoerd kunnen worden, aangezien de meeste vrijwilligers deze taken niet overgenomen hebben. Maar met enkel een zogeheten skeleton crew aan betaalde medewerkers kunnen de bibliotheken en archieven niet de bijkomende educatieve of maatschappelijke functies vervullen die zij begeren. In sommige gevallen blijken de vrijwilligers zelfs de reddingsboei te zijn, die de instanties in leven houden op het moment dat alle geldstromen opdrogen. Onlangs hebben vrijwilligers in Leiden ervoor gezorgd dat de bibliotheek in de Merenwijk open kon blijven. De bibliotheek dreigde twee jaar geleden al te verdwijnen uit de Leidse wijk, maar door vrijwillige medewerkers blijft de bibliotheek in leven. Zelfs met verruimde openingstijden, filmavonden en workshops.
Onterechte zondebok
Als de banen van de bibliotheek- en archiefmedewerkers al op de tocht stonden, zouden deze hoogstwaarschijnlijk óók verdwijnen als er geen vrijwilligers waren. Deze groep van onterechte zondebokken is volgens velen zelfs een onmisbare verrijking van de dienstverlening. De ervaring en expertise van bijvoorbeeld vijftigplussers die geen baan meer vinden kan door middel van vrijwilligerswerk zo toch in huis blijven. Zelfs de kennis van gepensioneerden gaat zo niet verloren. Bij het Regionaal Archief Tilburg worden vrijwilligers ingezet juist om hun expertise: ‘Vaak zijn onze vrijwilligers gepensioneerde mensen, met een enorme kennis van de lokale geschiedenis. Zij houden zich bezig met werk waar anders geen expertise voor is,’ aldus Stef Uijens. Daarnaast kan vrijwilligerswerk ook juist zorgen dat mensen zonder bibliotheek- of archiefachtergrond aan de slag kunnen bij deze instanties. De vrijwilligers zijn dus ook een frisse wind in veel organisaties.
Doordat de vrijwilliger niet op de loonlijst staat, kan dit ook kansen met zich meebrengen. De vrijwilliger heeft namelijk een persoonlijke relatie met de klant en geen zakelijke, waardoor de drempel van de dienstverlening verlaagd wordt. Bureaucratische beperkingen zijn ook minder geldend voor de vrijwilliger, waardoor hij vrijer is in zijn doen en laten. En dit is de meerwaarde van de vrijwilliger: hij kan dichter bij de klant staan.
Pijnlijk
Banen komen en banen gaan. Het is voor werkzoekende bibliotheek- en archiefmedewerkers en informatiespecialisten natuurlijk bijzonder pijnlijk als zij hun oude functie als vrijwilligersvacature terugzien. Maar volgens de instellingen zelf zijn de vrijwilligers niet de oorzaak van de slinkende aantallen fte’s: zij zijn slechts een symptoom hiervan. Automatisering en digitalisering brengen nu eenmaal verschuivingen met zich mee in de arbeidsmarkt. Dan kunnen we eigenlijk alleen maar blij zijn met die duizenden mensen die in bibliotheken en archieven op vrijwillige basis de handen uit mouwen steken; zij zorgen ervoor dat in een tijd waarin robots, Artificial Intelligence en algoritmes steeds meer de dienst uitmaken, toch die human touch bewaard blijft. En daar is de bibliotheek- en archiefbezoeker hen ontzettend dankbaar voor.
Vincent Janssen is redacteur van IP en specialist Scientific Information bij de Maastricht University Library.
Deze bijdrage komt uit IP nr. 4 / 2017. Het gehele nummer kun je hier lezen.