In de nieuwe Europese auteursrechtrichtlijn zal het beschikbaar maken van werken voor (visueel) gehandicapten eindelijk beter geregeld gaan worden. Dat was de boodschap van de EU begin oktober toen ze zich officieel aansloot bij het Marrakesh Verdrag.
Door: Raymond Snijders
De meeste mensen zullen niet stilstaan bij de gedachte om even een willekeurig boek of tijdschrift te gaan lezen. Toch is dat voor mensen met een visuele beperking, zoals blinden, slechtzienden en dyslectici, helemaal niet zo vanzelfsprekend. Gewoon een boek kopen in de winkel of lenen bij de bibliotheek is er niet bij want voor het lezen hebben ze eigen unieke versies nodig. Digitale versies bijvoorbeeld die voorgelezen kunnen worden door voorleessoftware, maar ook brailleboeken of audioboeken die speciaal gemaakt worden voor deze gebruikersgroep.
Veel werk
Omdat de productie van deze edities arbeidsintensief is, wordt slechts een klein deel van het boeken- en tijdschriftenaanbod beschikbaar gemaakt voor visueel gehandicapten. Daar komt nog eens bij dat het in beginsel een inbreuk vormt op het auteursrecht van de makers van de boeken en tijdschriften. Je mag immers niet zonder toestemming een kopie maken en verder verspreiden. En een brailleversie of digitale voorleesversie is gewoon een kopie.
Wettelijk geregeld
De Auteurswet heeft hier een speciale uitzondering voor opgenomen, een beperking op het auteursrecht van een maker. Artikel 15i lid 1 Aw stelt: ‘Als inbreuk op het auteursrecht op een werk van letterkunde, wetenschap of kunst wordt niet beschouwd de verveelvoudiging of openbaarmaking die uitsluitend bestemd is voor mensen met een handicap, mits deze direct met de handicap verband houdt, van niet-commerciële aard is en wegens die handicap noodzakelijk is’. Oftewel, als je werken kopieert of omzet naar een ander formaat, dan mag dat zonder toestemming van rechthebbenden – mits het werk niet verspreid wordt buiten de doelgroep van visueel gehandicapten (en het dus niet de reguliere verkoop door uitgevers kan schaden).
In Nederland is Dedicon de grootste organisatie van materialen voor blinden, slechtzienden en dyslectici. Dankzij de beperking in de Auteurswet en de afspraken die ze met uitgevers hebben, kunnen zij (studie)boeken en andere werken omzetten en beschikbaar maken voor de doelgroep.
Er is meer nodig
In Nederland is het dus redelijk goed geregeld, maar in vele andere landen is dat niet het geval. Er is meer dan twintig jaar gewerkt aan een verdrag dat de toegang tot gepubliceerde werken voor mensen met een visuele beperking moet garanderen. Ongeacht in welk land ze wonen.
In 2013 konden alle lidstaten van de World Intellectual Property Organisation (WIPO) – onderdeel van de Verenigde Naties – zich uiteindelijk vinden in een definitieve formulering van het verdrag. De Marrakesh Treaty to Improve Access to Published Works for Persons who are Blind, Visually Impaired, or otherwise Print Disabled was daarmee een feit.
Door zich aan te sluiten bij het Marrakesh Verdrag verplicht een land zich om niet alleen een wettelijke uitzondering in de eigen auteurswetgeving op te nemen, maar ook om de in eigen land geproduceerde materialen beschikbaar te maken voor visueel gehandicapten in alle overige aangesloten landen. Een uitgebreidere beperking op de rechten van uitgevers dus om te komen tot een uitgebreider aanbod voor mensen met een leesbeperking.
Het ratificeren van het Marrakesh Verdrag in het Europees Parlement heeft vijf jaar gekost, maar op 1 oktober 2018 sloot de EU, en daarmee de 28 lidstaten, zich formeel aan bij het verdrag. Dit betekent dat de vernieuwde beperking in de Europese auteursrechtenrichtlijn opgenomen zal worden en die vervolgens ook een plek in de auteurswetten van de Europese landen zal moeten krijgen in 2019 of op een later moment.
Opvallend is dat zelfs president Trump de voordelen van deze nieuwe wetgeving lijkt in te zien. Op 10 oktober tekende hij de Marrakesh Treaty Implementation Act die de Amerikaanse Copyright Act aanpast. Daardoor kunnen visueel gehandicapten in de VS vanaf nu rekenen op een beter aanbod van materiaal. In Europa zullen we nog even geduld moeten hebben.
Raymond Snijders is senior informatiebemiddelaar bij Hogeschool Windesheim.
Deze bijdrage komt uit IP nr. 8 / 2018. Het gehele nummer kun je hier lezen; de Smart Humanity-special hier.