Hans de Zwart is een van de keynote sprekers op het Jaarcongres van KNVI, NVBA en SOD op 18 november. Zijn verhaal zal gaan over burgerrechten in het digitale verkeer en de achterliggende ethische vragen bij het werk van informatieprofessionals. IP stelde hem alvast een paar vragen.
Door: Jos van Dijk
Wat is volgens jou een belangrijk onderwerp voor informatieprofessionals als het om burgerrechten gaat?
‘Ik denk dan op de eerste plaats aan bescherming van de privacy bij het leesgedrag. Bibliothecarissen hebben zich altijd hard gemaakt om het leesgedrag van hun klanten als privé-zaak te behandelen en te beschermen tegen de overheid. Ik ben benieuwd, en daar wil ik ook onderzoek naar doen, in hoeverre dat principe nog steeds gehandhaafd wordt in het digitale tijdperk. De keuze tussen het gebruik van gegevens voor het beleid van een bibliotheek en de handhaving van de privacy wordt fundamenteel anders nu alle informatie digitaal wordt. Daar moet meer over nagedacht worden. Snowden heeft laten zien dat het noodzakelijk is om hier scherp op te zijn want overheden willen alles weten.’
‘Het recht om puur en alleen voor jezelf informatie te verwerken komt steeds meer onder druk te staan. De lezer van een papieren boek wordt niet bespied. Op het moment dat je het nu koopt als ebook bij Amazon weet dat bedrijf alles via de gegevens die worden vastgelegd op de e-reader. Bij elke e-reader die een phone home verbinding heeft met de leverancier, wordt leesgedrag vastgelegd en kan het worden ingezien. Niet alleen welke boeken je hebt gekocht, maar ook welke je uitgelezen hebt, hoe lang je erover gedaan hebt, welke woorden je hebt opgezocht, et cetera.’
Dat geldt niet alleen voor ebooks…
‘Inderdaad. Bij de meeste digitale content is er een intermediair tussen lezer en content en die tussenpersoon weet veel meer dan uitgevers, schrijvers, et cetera. Blendle, de digitale krantenbank, weet ook precies wat mensen in kranten lezen. Op basis daarvan krijg je van dit soort bedrijven ook aanbevelingen. Zo’n filter bubble, waardoor mensen gestuurd worden in de richting van eenmaal gemaakte keuzes, leidt vanzelfsprekend tot vernauwing van het blikveld. Het heeft een zelfversterkend effect op de opinievorming. Output die weer als input wordt gebruikt is als een microfoon die zijn eigen versterkt geluid oppikt. Hetzelfde weten we natuurlijk al langer over het zoekgedrag dat door zoekmachines eindeloos wordt bijgehouden. Het is vrij eenvoudig op basis daarvan profielen te maken die de overheid maar al te graag wil gebruiken. En ook in je zoekgedrag word je één kant op gestuurd door het versterkende effect dat eerder gemaakte keuzes op volgende zoekacties hebben.’
Hebben informatieprofessionals een taak hier? Wat zouden zij kunnen doen?
‘Ik hoop dat informatieprofessionals willen meewerken aan een wereld waarin je anoniem en onbespied kan blijven lezen en waarin informatie gedeeld kan worden zonder inmenging van derden. Om het concreet te maken: een catalogus online zou alleen via een versleutelde verbinding aangeboden moeten worden op een beveiligde https-site zodat mensen onbespied kunnen browsen. Privacy by design zou een voorwaarde moeten zijn voor alle systemen die je in huis haalt. Verder pleit ik voor dataminimalisatie, het zo min mogelijk opslaan van persoonlijke gegevens. Denk erover na, je hoeft niet alles vast te leggen. Je kunt er ook voor kiezen bepaalde gegevens níet bij te houden. Veel nuttige informatie kun je ook op geaggregeerd niveau opslaan. Daar zijn keuzes in te maken. En daar moet je ook de klant bij betrekken.’
Wat verandert er door de digitalisering in de relatie tussen informatieprofessional en klant?
‘Veel operationeel werk is geautomatiseerd maar toegankelijkheid blijft een aandachtspunt. Als klant heb ik baat bij een “curator” met een strenge blik, iemand die informatie voor mij persoonlijk filtert. Dat is geen eenvoudige opgave gezien de vooruitgang in de techniek zoals we die bijvoorbeeld bij Facebook zien. Facebook laat je via een geautomatiseerd proces van alles zien waar je in geïnteresseerd zou kunnen zijn. Ze worden daar steeds beter in. Maar het blijft een techniek, een kwestie van algoritmes. Een informatieprofessional moet betere resultaten kunnen behalen. Je moet daarvoor de strijd aangaan met de algoritmes, informatie toegankelijk maken vanuit een persoonsgebonden perspectief. Een strikt neutraal, objectief standpunt werkt dan niet meer. Je zult als informatieprofessional de diepte in moeten en persoonlijke, subjectieve informatie moeten leveren waar mensen, individueel of als groep, op een bepaald moment naar op zoek zijn.’
Bits of Freedom heeft zich altijd sterk gemaakt voor netneutraliteit. In Nederland is dat principe nu geaccepteerd. In Europa is de strijd nog gaande. Onlangs heeft de Amerikaanse bibliotheekorganisatie ALA zich aangesloten bij een oproep uit de wereld van onderwijs en wetenschap aan de Federal Communications Commission in de VS om netneutraliteit te garanderen. Hoe belangrijk is netneutraliteit voor ons vakgebied?
‘Het gaat allemaal om onbelemmerde toegang. Vervoerders van bits mogen geen invloed hebben op de content. Discriminatie van content uit winstoogmerk moet verboden worden. Het nachtmerriescenario is de internet.org-app die Facebook in Zambia heeft gelanceerd, waarmee je alleen toegang hebt tot door Facebook voorgeselecteerde diensten. Er is geen open toegang tot internet. Nieuwe initiatieven worden niet toegelaten. “All bits are created equal” is ons motto. Geen nare gatekeepers op het net. In Europa hangt de kwestie nog na amendering van Kroes’ telecomwetgeving door het Europees Parlement. Het draait vooral om prijsdifferentiatie. Mag KPN Spotify tegen een goedkoper tarief aanbieden dan andere muziekdiensten?’
Jullie pleiten ook voor een ingrijpende hervorming van het auteursrecht.
‘Voorop staat dat we vinden dat kunstenaars goed beloond zouden moeten worden. Maar het “stelen” van content is volgens ons voor auteurs een minder groot probleem dan het niet gelezen of gehoord worden. Het is volgens mij ook niet zo dat we minder kwalitatief goede literatuur hebben omdat het zo makkelijk wordt gekopieerd. Het delen van informatie moet bevorderd in plaats van belemmerd worden. Dat is trouwens sowieso de reden dat er auteursrecht is. Dat vraagt om regelingen zoals Creative Commons en de vrije beschikbaarheid van alles wat met publiek geld is gefinancierd. Bits of Freedom hanteert het principe van “copyleft”. Al onze producten mogen met bronvermelding overgenomen worden. De meeste schrijvers schrijven ook niet voor het geld. En er zijn voor hen ook andere wegen om inkomsten te krijgen.’
Hoe kunnen de problemen met het uitlenen van ebooks opgelost worden?
‘Met wat meer creativiteit moeten hier betere oplossingen gevonden kunnen worden dan de huidige licentieformule die ontleend is aan de regeling voor software. Creatief vind ik bijvoorbeeld het idee van het Internet Archive, dat nog binnen de huidige juridische kaders valt. Volgens dit idee zou je zonder problemen evenveel digitale kopieën moeten kunnen uitlenen als je fysieke kopieën in bezit hebt.
Door de digitalisering van informatie lijken we steeds meer invloed te verliezen aan bedrijven en hun programmeurs. We integreren allerlei nieuwe technologie kritiekloos in ons dagelijks leven. De vraag of het zinvol is wordt steeds minder vaak gesteld. Is die trend nog te keren?
Dit raakt een fundamenteel ethisch probleem. Het publieke debat over het goede – digitale – leven is gedepolitiseerd. Allerlei keuzes worden overgelaten aan een technocratische elite. Politici laten zich steeds vaker leiden door de verbeelding van programmeurs met een onuitgesproken normenstelsel, soms uit andere landen waar de samenleving anders geordend is en mensen andere waarden belangrijk vinden. Ik heb veel geleerd van Jevgeni Morozov en zijn boek To save everything: click here. Een mooi voorbeeld dat ikzelf heb ervaren is de meter die in leenauto’s van Car-to-go zit om mensen zuiniger te laten rijden. Zodra hij op nul zit besluit het algoritme dat je roekeloos rijdt, terwijl dat niet per se het geval is. Zo’n meter is in de Verenigde Staten bedacht waar andere omstandigheden zijn. Zuinigheid en roekeloosheid in Amsterdam zijn niet te vergelijken. Maar het algoritme dicteert, de software is absoluut. We hebben de “governance” verloren over de techniek die we gebruiken. Je laten leiden door gedigitaliseerde kaarten en navigatiesoftware is ook een voorbeeld. Google bepaalt hoe je naar dit kantoor moet rijden. Veel mensen staan er niet meer bij stil dat er andere wegen zijn en dat niet alles wat uit het algoritme voortvloeit de beste oplossing is. Ook als er alternatieven worden geboden blijven we afhankelijk van niet geopenbaarde keuzes van programmeurs. Een route is politiek: vijftien jaar geleden waren er routeplanners die je niet door de Bijlmer lieten gaan.’
Zie je op dit punt een rol voor informatieprofessionals?
‘Informatieprofessionals kunnen een rol spelen bij de bewustwording van dit soort processen. Een cursus mediawijsheid wordt vaak gezien als een mogelijkheid om mensen meer bewust te maken van risico’s op het internet. Maar die cursussen blijven doorgaans beperkt tot oppervlakkige tips en trucs voor het gebruik van Google. Ik zou het willen verbreden tot “techniekwijsheid”. Bits of Freedom gaat samen met De Waag een curriculum opstellen voor lessen aan kinderen onder de titel “cryptokids”. We willen daarmee een stap verder gaan dan mediawijsheidscursussen en laten zien hoe het internet werkt en wie er de baas is.’
Wat zou je de beroepsgroep verder nog willen meegeven?
‘Naast de verantwoordelijkheid voor de privacy van de lezer zie ik ook een rol weggelegd voor informatieprofessionals bij de bestrijding van censuur. De overheid manifesteert zich steeds vaker als er sprake is van extreme, afwijkende standpunten. Kijk naar uitlatingen van politici over de communicatie van jihadstrijders. Er worden maatregelen genomen ter beperking van de uitingsvrijheid los van de vraag of er daadwerkelijk sprake is van wetsovertreding. De rol van de staat is hier zeer discutabel. Voorkomen moet worden dat de overheid haar in de grondwet verankerde terughoudendheid uit populistische overwegingen loslaat. Van informatieprofessionals mag je op dit punt wel wat tegengas verwachten. En ik hoop ook dat ze uitsluitend strafbare publicaties uit hun collectie verwijderen.’
Hans de Zwart
Sinds 1 oktober 2013 is Hans de Zwart (1976) directeur van Bits of Freedom, de Nederlandse organisatie die opkomt voor digitale burgerrechten. Was daarvoor innovatiemanager voor het wereldwijde HR technologielandschap van Shell. En eerder consultant onderwijstechnologie. Ooit gestart als gymnastiekleraar in de Bijlmer.
Privacy Cafés
Als burgerrechtenbeweging voor vrijheid en privacy komt Bits of Freedom (BoF) op voor een open internet. De verwantschap met de uitgangspunten van de openbare bibliotheek blijkt uit succesvolle acties voor netneutraliteit en tegen de Buma-taks voor het ‘embedden’ van filmpjes op Facebook en blogs. Bits of Freedom organiseert in openbare bibliotheken overal in het land Privacy Cafés. Daar kun je leren je persoonlijke gegevens en communicatie te beveiligen. Dit najaar zijn er bijeenkomsten onder andere in Groningen en Amsterdam (zie privacycafe.nl). De vrijwilligers van BoF en hackerspaces reizen door het land en helpen jong en oud om hun laptop, tablet en smartphone af te schermen tegen nieuwsgierige bedrijven, weetgrage overheden en digitale criminelen. Op het menu staan onder andere: sporenvrij over het internet surfen, veilige wachtwoorden maken, versleuteling van e-mail en digitale bestanden. Volgens BoF zijn bibliotheken bij uitstek geschikt voor dit soort cursussen. Bibliotheken staan van oudsher voor vrije vergaring van informatie. Iedereen is welkom, je hoeft niet eens lid te zijn. Eigenlijk zou het internet ook zo moeten zijn, je zou vrij moeten kunnen binnen lopen, mensen ontmoeten, kennis uitwisselen en weer weggaan.
Jaarcongres
KNVI| NVBA | SOD
Tijdens het Jaarcongres op 18 november houdt Hans de Zwart een keynote lezing. De lezing maakt onderdeel uit van het plenaire programma Information Ethics.
Jos van Dijk is oud-redacteur van IP.
Deze bijdrage komt uit IP nr. 8 / 2014. Het gehele nummer kun je hier lezen