Openbare bibliotheken moeten ook ebooks kunnen uitlenen. Maar onder welke voorwaarden? Vier reacties uit het veld.
Door: Jos van Dijk
De IFLA, de internationale organisatie van bibliotheekorganisaties, publiceerde in februari van dit jaar een leidraad1 voor e-lending. Bibliotheken die digitale content zoals ebooks willen uitlenen stuiten op allerlei technische en juridische belemmeringen. In Nederland heeft de regering onderzoek laten doen naar de mogelijkheden van e-lending door bibliotheken binnen het bestaande nationale en Europese kader. Op grond daarvan is minister Bussemaker (OCW) tot de conclusie2 gekomen dat de uitzondering in de auteurswet waaronder bibliotheken boeken en andere materialen uitlenen niet geldt voor digitale content. Bij de nieuwe bibliotheekwet zal zij daar ook rekening mee houden. Dat betekent dat bibliotheken voor het uitlenen van ebooks nu aangewezen zijn op onderhandelingen met de rechthebbenden, de uitgevers in de meeste gevallen. De IFLA reageert op deze problematiek vanuit het besef dat de oorspronkelijke missie van bibliotheken om iedereen toegang te verschaffen tot de geschreven cultuur ondermijnd wordt als zij niet in staat zijn alles wat daartoe gerekend kan worden in de collectie op te nemen. Daarom heeft de organisatie een vijftal principes geformuleerd die als leidraad gehanteerd kunnen worden bij de onderhandelingen over het uitlenen van ebooks en andere digitale content:
- Bibliotheken moeten alle boeken die in de handel zijn kunnen aanschaffen dan wel in licentie kunnen verwerven onder nader te bepalen voorwaarden.
- In deze voorwaarden moet onder erkenning van het auteursrecht rekening gehouden worden met bestaande uitzonderingen, zoals voor IBL en het kopieerrecht.
- Ebooks moeten door bibliotheken beschikbaar gesteld kunnen worden voor alle soorten ereaders
- Persoonlijke gegevens en gegevens over het leesgedrag moeten door bibliotheken en hun gebruikers zelf beheerd kunnen worden.
- Indien noodzakelijk moet nationale wetgeving toegang tot ebooks kunnen afdwingen.
Hans van Velzen: … goede aanzet voor internationale discussie
Hans van Velzen, directeur Openbare Bibliotheek Amsterdam en voorzitter van de Inkoopcommissie van de Vereniging van Openbare Bibliotheken, is blij dat de IFLA ‘duidelijk stelling neemt op dit terrein en zich niet laat beperken door allerlei nationale politieke overwegingen. Het is ook het juiste moment omdat nu overal onderhandelingen gaan plaatsvinden en er een soort lappendeken van modellen ontstaat waarbij iedereen naar elkaar verwijst zonder nog stil te staan bij de uitgangspunten die zouden moeten gelden.’
De principes van de IFLA zijn Van Velzen ‘uit het hart gegrepen. Ik verkondig al jaren dat bij wet geregeld moet worden dat bibliotheken het recht moeten krijgen om, net zoals bij geprinte boeken, voor ieder ebook een licentie af te sluiten en dat daarvoor (net zoals bij het leenrecht voor boeken) een billijke vergoeding betaald moet worden. Ik hoop dan ook van harte dat de komende bibliotheekwet hiervoor duidelijke aanzetten geeft en de bibliotheken de mogelijkheid geeft ook op het terrein van het ebook een volwaardige rol te spelen. Anders komt op termijn de informatieve rol van de bibliotheken in de knel en dat mag niet gebeuren. Hulde daarom voor deze IFLA Principles die een goede aanzet vormen voor internationale discussie en hopelijk tot internationale regelgeving gaan leiden.’
Ingrid van Beek: … het is eenvoudigweg te laat
Ingrid van Beek, directeur van Bibliotheek Best, vindt dat het allemaal veel te langzaam gaat. ‘Bibliotheek.nl stelt dat er op termijn maar liefst 2000 digitale titels beschikbaar zijn voor de bibliotheken. Dat is blijkbaar een noemenswaardig aanbod in dit land. Beste mensen, waar hebben we het over? Ruim drie jaar geleden lieten we al horen dat er snel iets geregeld zou moeten worden wilden we als bibliotheken de boot niet missen bij het uitlenen van digitale content. In deze snel veranderende wereld hebben zij die digitaal willen lezen dat natuurlijk inmiddels allang zelf geregeld. Voor digitale content zullen de bibliotheken niet hetzelfde uitleenmodel als voor fysieke boeken kunnen gaan hanteren, daar geloof ik niet meer in, daarvoor is het eenvoudig te laat. Content moet wel beschikbaar gesteld kunnen worden en wij blijven ons als bibliotheken richten op kennisdeling, het in context plaatsen van informatie en vooral ook op leesbevordering in welke vorm dan ook.’
Erno de Groot: … standpunt Bussemaker niet geruststellend
Erno de Groot, directeur van Bibliotheek Eemland, vindt het ‘eigenlijk merkwaardig dat er een mondiale discussie is losgebroken over het beschikbaar stellen van digitale content. De functie van de bibliotheek ligt in het beschikbaar stellen van informatie en literatuur, de vorm waarin die informatie wordt aangeboden zou ondergeschikt moeten zijn aan dat principe.’ De Groot noemt het eerste principe dat de IFLA formuleert cruciaal. ‘Laten de bibliotheken dit los, dan ondermijnen we de pluriformiteit en vrije toegang tot informatie.’ Hij betwijfelt of de beschikbaarheid van informatie in het tweede en derde principe voldoende waterdicht is geformuleerd. De privacy moet vanzelfsprekend gewaarborgd zijn, vervolgt hij, maar we moeten wel gebruik kunnen maken van de vastgelegde gegevens over lenersgedrag. ‘Voor de verrijking van digitale diensten zijn deze gegevens een onmisbare bron.’ Het standpunt van minister Bussemaker vindt De Groot niet geruststellend. ‘De rijksoverheid zou zich veel nadrukkelijker moeten richten op de functie van de bibliotheek in een democratisch maatschappelijk stelsel en daar de goede randvoorwaarden bij formuleren. De IFLA-principes zijn daarvoor een prima leidraad en dienen in de nieuwe wetgeving geplaatst te worden.’
Jan Braeckman: … sluitende afspraken voor werkkopieën
Tot slot nog een reactie uit Vlaanderen. Jan Braeckman, directeur van Bibnet, schrijft: ‘De grote uitdaging ligt in de onderhandelingen over de “redelijke voorwaarden”. IFLA somt hiervoor een aantal krijtlijnen op die zeer herkenbaar zijn in onze gesprekken met rechthebbenden. IFLA stelt ook dat een aantal beperkingen en uitzonderingen in het auteursrecht die gelden voor de fysieke boeken ook voor ebooks moeten gelden. Dit wil ik nuanceren. Het digitale vraagt ook om nieuwe afspraken. Zo is het van belang dat bibliotheken werkkopieën van ebooks ter beschikking krijgen om nieuwe werkprocessen te ontwikkelen, zoals full-text indexatie om gebruikers optimaal te laten zoeken in de collectie, automatische extractie van metadata zodat duur manueel werk verminderd kan worden, en uiteraard preservatie wat IFLA wel vermeldt. Werkkopieën zijn natuurlijk alleen mogelijk na sluitende afspraken. Tot slot: goede digitale bibliotheken versterken de positie van het digitale boek in het digitale mediaveld. We kunnen elkaar maar het beste vinden hierin.’
Noten
Jos van Dijk is redacteur van InformatieProfessional.
Deze bijdrage komt uit IP nr. 3 / 2013. Het gehele nummer kun je hier lezen