In het Afrika Studiecentrum is tot 15 oktober een tentoonstelling over ansichtkaarten te zien. De kaarten komen uit de collectie van Sjoerd Koopman. Een interview.
Door: Ronald de Nijs
De tentoongestelde kaarten hebben als thema bibliotheken in Afrikaanse landen, vertelt Sjoerd Koopman. Koopman werkte tot eind 2011 als Professional Programmes Director bij IFLA. In zijn verzameling van 13.000 kaarten vormen die uit Afrikaanse landen een bescheiden aandeel. Het merendeel komt uit Europa en de Verenigde Staten.
Twaalf jaar werkt Koopman nu aan zijn verzameling. ‘Ik ben er verslingerd aan geraakt.’ De kaarten staan bij hem thuis in Centrale Catalogus-bakken uit de jaren ’20. ‘Toen die bakken in de jaren ’80 in de Koninklijke Bibliotheek overbodig werden, heb ik er een paar op de kop kunnen tikken.’ De ansichtkaarten staan hier in alfabetische volgorde per land gerangschikt.
Communicatiemiddel
‘Rond 1890-1915 was de ansichtkaart het communicatiemiddel bij uitstek. Ik noem dit dan ook de hoogtijdagen. Wie bijvoorbeeld in de Verenigde Staten naar een andere staat reisde, liet het thuisfront via een kaartje weten goed te zijn aangekomen.’
Op die kaarten staan vaak de highlights van de grote steden tot de kleinste dorpjes in bijvoorbeeld de VS afgebeeld: niet alleen de kerk of de city hall, maar ook de openbare bibliotheek. ‘In Nederland was het niet anders. Je moet het zien in de traditie van de ansichtkaart met dorpsgezichten, pleinen in Enschede of Middelburg enzovoort.’
PR voor architecten
De kaarten dienden ook een publicitair doel. ‘Zo lijken de kaarten van bijvoorbeeld de leeszalen in Dordrecht en Kampen een zekere promotionele waarde te hebben gehad, al is dat nooit echt onderzocht.’
‘Daarentegen was een kaart als die van de nieuwe Centrale bibliotheek in Rotterdam, in de jaren ’80 de grootste van Europa, speciaal door gemeente voor toeristische doeleinden gemaakt.’
Weer later waren het architecten die kaarten van hun eigen werk lieten maken. ‘Dat zag je veel in de VS; denk bijvoorbeeld aan de openbare bibliotheek in Seattle, naar een ontwerp van Rem Koolhaas. Dergelijke kaarten werden gretig uitgedeeld tijdens bijeenkomsten van de American Library Association. Vele in mijn verzameling komen van dergelijke congressen die ik toen voor mijn werk bezocht.’
‘En een voorbeeld uit Nederland: de in 2010 nieuw geopende openbare bibliotheek in Almere. Architecten geven de bibliotheken kaarten opdat die ze uitdelen aan hun relaties en klanten, als promotie voor nieuwe projecten.’
Interieur en exterieur
Als onderwerpen kiest Koopman enkel en alleen het exterieur en interieur van bibliotheken. Vooral interieurs zijn in zijn collectie ruim vertegenwoordigd. ‘Het varieert van een statige leeszaal (zoals de Staatsbibliothek zu Berlin) tot een simpel zitbankje in de Bodleian Library. En van een uitleenbalie van een kinderbibliotheek in Finland tot kinderen die op de grond zitten te lezen in een kaal zaaltje in Ethiopië.’
Het diende soms ook een doel. ‘De Bibliothèque du Parlement in Canada is talloze keren gefotografeerd, omdat er plaatjes moesten zijn van het parlement in werking. Omdat de bibliotheek hierbij een belangrijke rol vervulde, werd haar interieur op de gevoelige plaat – en ansichtklaart – vastgelegd. Zoiets zie je ook in Nederland: de bibliotheek van de Tweede Kamer.’
Mobiele bibliotheek
Ook van de collectie van de bibliotheken zelf heeft Koopman vele kaarten. ‘Maar dat moet het interieur wel goed te zien zijn. Dus niet een handschrift dat op een ansichtkaart is gezet. Een plank met boeken uit de Artisbibliotheek valt daar weer wel onder.’
En nog een vreemde eend in de bijt: afbeeldingen van bibliobussen, ofwel mobiele bibliotheken. ‘Er zijn er vele voorbeelden van dit soort bibliotheken waarvan ik helaas nog geen kaarten heb: kamelen die boeken meedragen in Kenia, een bibliotheektrein in Bangkok, een bibliotheekboot in Noorwegen…’
Tientallen verzamelaars wereldwijd
‘Ik ben niet de enige kaartenverzamelaar,’ zegt Koopman. ‘De bekendste in ons land is Hans Krol, voormalig directeur van de Openbare Bibliotheek Heemstede. Krol voegt nog wel eens een kaart met een afbeelding van een archief aan zijn verzameling toe, maar ik ben strenger in de leer: alleen kaarten met een bibliotheekthema belanden in de kaartenbakken.’
‘Wereldwijd zijn er enkele tientallen verzamelaars en ook oud-verzamelaars. Van de laatste groep is de collectie in een museum opgenomen. Ikzelf ken verschillende Amerikaanse, Italiaanse en Engelse verzamelaars. We vinden elkaar via blogs en ook via de levendige handel via eBay en soortgelijke sites.’
Toekomst
Als we Sjoerd Koopman vragen naar de toekomst van de ansichtkaart, komt hij met een wedervraag: wanneer hebben we voor het laatst een kaartje verstuurd? Waarmee hij wil zeggen: voor sommigen is het alweer heel lang geleden dat hij of zij met kerst of een verjaardag op de post heeft gedaan. E-mail en andere digitale diensten hebben de functie van de ansichtkaart overgenomen. ‘Ik zie die toekomst somber in; kaarten zullen niet meer op grote schaal uitgegeven worden.’
‘In 2011 voorspelde de toenmalige directeur van TNT Post dat er nog zo’n 10 jaar post bezorgd zou worden. Daarmee lijkt het commercieel dus niet meer verantwoord om nog ansichtkaarten te maken. Maar gelukkig is nog heel veel materiaal antiquarisch verkrijgbaar. Mijn toekomstige aankopen zullen vooral bestaan uit kaarten uit een ver verleden.’