De rol van onderzoeksjournalisten als bewaker van het algemeen belang en waakhond van de democratische rechtsstaat staat onder druk door aandachtsschaarste en het werkklimaat. Dat is de boodschap van Nikki Sterkenburg die begin deze maand benoemd werd tot bijzondere hoogleraar Onderzoeksjournalistiek aan de Vrije Universiteit Amsterdam.
Nikki Sterkenburg was zelf meer dan tien jaar actief als onderzoeksjournalist voor verschillende media waaronder Nieuwe Revu en Elsevier Weekblad. Ze noemt onderzoeksjournalistiek een op zichzelf staand specialisme binnen de journalistiek met een belangrijke taak: het controleren van alle machtige partijen binnen de democratische rechtstaat.
Deze bijzondere taak staat volgens haar onder druk, onder meer door de populistische verdachtmakingen en een afnemende aandacht bij het grote publiek. Populistische bewegingen claimen dezelfde rol als beschermer van het algemeen belang. Ze vervallen bij negatieve publiciteit al snel in beschuldigingen van partijdigheid. Daarmee proberen zij de betrouwbaarheid van onderzoeksjournalisten in twijfel te trekken.
‘Daarnaast krijgen onderzoeksjournalisten in hun werk te maken met een flinke optelsom van aanzienlijke weerstand en tegenstand. Ook kampen ze met moeizame verdienmodellen, de dreiging van geldverslindende juridische procedures en het extern en intern ter discussie stellen van de beroepsgroep zelf. Het is dan ook niet verwonderlijk dat slechts een klein deel van de onderzoeksjournalisten het vak tot aan zijn of haar pensioen blijft uitoefenen’, zegt Sterkenburg.
Aandachtsschaarste
Naast een toenemende druk op de beroepsgroep, hebben onderzoeksjournalisten vandaag de dag te maken met een lezer die wordt overspoeld met informatie en al snel is afgeleid en overgestapt naar een volgende actualiteit.
Sterkenburg noemt de onthullingen van de ‘Panama Papers’ in 2016 als een sprekend voorbeeld van deze ontwikkeling. Een samenwerkingsverband van ruim vierhonderd onderzoeksjournalisten verspreid over de wereld legde grootschalige belastingontduiking door onder andere topsporters, politiek leiders en hoge ambtenaren bloot. De onthulling leidde tot wereldwijde verontwaardiging en al snel werd een pakket van maatregelen aangekondigd om herhaling te voorkomen. Toch bleef een duurzame verandering van een betere aanpak grotendeels uit.
Mechanismes
Sterkenburg wil met haar onderzoek in kaart brengen welke mechanismes binnen de onderzoeksjournalistiek bepalend zijn voor de impact van journalistieke producties. ‘Willen onderzoeksjournalisten hun rol als bewaker van het algemeen belang van de samenleving behouden, dan moet er meer inzicht worden verkregen in manieren waarop de impact van verhalen kan worden vergoot. Dat vergt niet alleen journalisten die uitstekende onderzoekers zijn, maar ook strategisch denkers die begrijpen hoe publieke steun werkt en hoe deze kan worden gecultiveerd.’
Bijzondere leerstoel Onderzoeksjournalistiek
De leerstoel Onderzoeksjournalistiek is ingesteld door de Vrije Universiteit Amsterdam en de Vlaams-Nederlandse Vereniging van Onderzoeksjournalisten en wordt gefinancierd door Stichting Veronica, het Gieskes-Strijbisfonds en Stichting Democratie en Media.